با اوج گیری بحران اخیر در افغانستان و تسلط مجدد نیروهای طالبان بر این کشور، صرف نظر اینکه آیا سلطه طالبان بر افغانستان تحکیم خواهد شد یا خیر و هم‌چنین گذشته از اینکه در صورت پایدار ماندن حاکمیت طالبان، این گروه در زمینه سیاست مخدری چه انتخابی خواهد داشت، نفس ایجاد ناامنی در کشور همسایه بر وضعیت مخدری منطقه و نیز امنیت انسانی جمهوری اسلامی ایران تأثیر بسزایی خواهد داشت. بنابراین انتظار می‌رود، در کنار بررسی دقیق تحولات سیاسی، امنیتی، نظامی و اجتماعی این کشور، وضعیت مخدری افغانستان نیز از نزدیک زیر نظر کارشناسان و سیاست‌گذاران قرار گیرد.

«جنگ با مواد مخدر» و یا «تحمل صفر در قبال مواد» را نخستین بار دولتمردان آمریکایی به عنوان یک سیاست نظام‌مند برای مقابله با مواد مخدر اعلام کردند. جنگ با مواد که به روشنی مبتنی بر رهیافت «کاهش عرضه» است، منجر به تصویب قوانینی سخت‌گیرانه در قبال مرتکبین به جرایم مخدری شده و با وجود برخوردهای شدید و افزایش قابل توجه شمار زندانیان این جرایم در آمریکا، نتوانسته این آسیب اجتماعی را در حد و حدودی قابل توجه کاهش دهد. البته تأکید مطلق بر رهیافت‌های رقیب نیز باعث قبح‌زدایی از مصرف مواد شده و نمی‌تواند بحران موجود را به سوی نقطه‌ای قابل قبول سوق دهد، در ادامه به فرازها و فرودهای سیاست جنگ با مواد در ایالات متحده می‌پردازیم و می‌کوشیم تأثیرات هریک از سیاست‌ورزی‌ها را به گونه‌ای برجسته سازیم که درس‌های آن برای کشورمان ملموس و قابل رهگیری شود.

[img=0x0]file:///C:/Users/106~1.CUD/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image002.jpg[/img]
 

 امروزه مشخص شده غلبه چهار دهه استراتژی جنگ با مواد در آمریکا نه تنها تاثیری نداشته بلکه باعث افزایش قاچاق مواد و آمار اعتیاد شده است. امری که موجب شد تا در سال ۲۰۱۰ استراتژی کنترل مواد به گونه‌ای در دستور قرار گیرد تا در کنار مقابله با عرضه مواد، حوزه کاهش تقاضا و پیشگیری در جمعیت رو به رشد افراد معتاد مورد توجه قرار گیرد.

• پیشگیری از مصرف مواد به عنوان رکن اساسی کنترل مواد در کشور؛ بر اساس شواهد موجود این استراتژی توانست در کاهش مصرف مواد به ویژه مخدر در میان گروه‌های سنی نوجوان و جوانان باعث کاهش مصرف مواد شود. گرچه سوء مصرف مواد میان گروه‌های سنی مختلف همچنان یک نگرانی عمده محسوب می‌شود.
  
  
• افزایش دسترسی به درمان و حمایت از افراد معتاد در جهت بازتوانبخشی؛ در حالی که در استراتژی جنگ با مواد معتادان به مواد به عنوان کسانی معرفی می‌شدند که سزاوار سرزنش و کیفر هستند، در استراتژی کنترل مواد، اعتیاد به عنوان یک بیماری معرفی شد که تمامی برنامه‌ها و تلاش‌ها باید معطوف به درمان باشد. بر اساس استراتژی کنترل مواد، تلاش شد تا دسترسی به خدمات درمانی در سراسر آمریکا فراهم شود تا افراد بیشتری تحت پوشش درمان قرار گیرند. در این زمینه یکی از برنامه‌های در دستور کار، استفاده از مواد جایگزین است که سعی شد تا به منظور بهبود افراد معتاد از مواد از داروهای جایگرین استفاده شود. همچنین در این استراتژی توجه به این موضوع که به تنهایی درمان افراد معتاد برای بازگشت به جامعه کافی نیست، برنامه‌هایی برای بازتوان‌سازی افراد مانند ایجاد فرصت‌های شغلی و مسکن مناسب نیز در نظر گرفته شد.
  
  
• تبدیل نظام عدالت سزادهنده به نظام عدالت منصفانه؛ بر اساس استراتژی کنترل مواد در آمریکا، جهت درمان و بازتوانبخشی، باید نظام عدالت دارای کارکرد مطلوب و منصفانه باشد. برای این منظور توجه به قضازدایی سوء مصرف کنندگان مواد و درمان آنها، ارائه خدمات درمانی برای بزهکاران، استفاده از حبس‌های جایگزین، فراهم سازی فرصت شغلی و تامین مسکن برای افراد دارای سابقه کیفری، کاهش میزان مجازات و در عوض اعمال مجازات‌های شدید برای قاچاقچیان از جمله برنامه‌های ناظر به تحول نظام عدالت کیفری در دستور کار قرار گرفت[۳].
  
  
• از جنگ تا کنترل مواد: شکست استراتژی جنگ با مواد نشان داد، نه تنها آثار مثبتی از آن حاصل نشد بلکه آمار زندانیان به شدت بالا رفت؛ به عبارتی استراتژی تک ستون جنگ با مواد باعث افزایش آمار اعتیاد و حتی قاچاق مواد شد. از این رو استراتژی کنترل مواد با هدف تحول در تدابیر و سیاست‌های اتخاذی در حوزه مواد، مجازات و کیفر سخت مانند اعدام را در استراتژی جنگ با مواد به حاشیه راند و ابزارهایی مانند پیشگیری و درمان را به عنوان محورهای اصلی استراتژی کنترل مواد معرفی کرد.
  
  
• مقابله با قاچاق و تولید مواد؛ حتی در استراتژی کنترل مواد بر اهمیت کاهش عرضه نیز تاکید شده است. این رو تمام توان دولت مرکزی و ایالت‌ها باید در کنار توجه به برنامه‎های کاهش تقاضا معطوف به مقابله با تولید، کشت و قاچاق مواد نیز شود. بنابراین تولید و کشت مواد مخدر در مرز جنوبی ایالات متحده آمریکا یعنی مکزیک به منظور مقابله با تولید و توزیع  نیازمند همکاری بین‌المللی قلمداد شد؛ در واقع در استراتژی کنترل مواد همکاری‌های بین‌المللی جهت کنترل مواد در مرکز توجه قرار گرفت.
  

مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدها در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر، همیشه با منفی‌ترین پیامدهای سلامتی منسوب به هر نوع ماده مخدری همراه بوده است. سوابق موجود در سطح جهانی، نشان می‌دهد که مصرف اوپیوئیدها، مسئول اکثر مرگ‌ومیرهای مرتبط با مواد مخدر بوده است. هرچند، در چند سال اخیر، تهدیدهای جدیدی در رابطه با مواد مخدر پدید آمده است؛ که باعث افزایش موارد اوردوز مواد مخدر در برخی مناطق، و افزایش سرعت تعداد افراد مبتلا به اختلالات مصرف مواد مخدر در برخی دیگر از مناطق شده است. این بحران اوپیوئید نوین، مربوط به مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدهای دارویی است. با این وجود که هروئین همچنان عمده‌ترین نگرانی برای اکثر کشورها و جمعیت مصرف کننده اوپیوئیدها است، در برخی کشورها و مناطق، مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدهای دارویی، تهدیدهای جدیدی برای سلامتی ایجاد کرده است.

استراتژی ده‌ساله مبارزه با اعتیاد با نام به‌سوی بریتانیای بهتر[1]، در چهار زمینه جوانان، جامعه، درمان و در دسترس بودن مواد، توسط وزارت کشور بریتانیا در سال 1971 تدوین شد. این استراتژی تأکید دارد که برنامه‌ریزان دولت درزمینه اعتیاد باید به فعالیت‌های حوزه درمان اهمیت بسیار بیشتری قائل شده و سرمایه‌گذاری بیشتری نیز انجام شود. این استراتژی درواقع قانون اصلی کنترل مواد مخدر در انگلستان به‌حساب می‌آید که در آن مواد را به سه دسته A,B,C تقسیم‌بندی می‌کند تا پایه مجازات کیفری آن نیز مشخص شود.

طی شیوع بیماری کرونا در بیشتر کشورها شاهد افزایش مصرف کانابیس و مصرف غیرپزشکی داروهایی مانند بنزودیازپین‌ها بوده‌ایم. در نظرسنجی انجام شده طی همین دوره از متخصصان نظام بهداشت ۷۷ کشور، افزایش استفاده غیرپزشکی از داروهای آرامبخش با ۶۴ درصد و مصرف کانابیس با ۴۲ درصد افزایش روبرو بوده است. هر چند تغییر در الگوی مصرف سایر مواد چندان روشن نیست، اما مصرف موادی مانند «اکستازی» و «کوکائین» که معمولاً در محیط‌های اجتماعی مصرف می‌شده کمتر شده است.

طی سال‌های اخیر پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در زمینه پیشگیری از اعتیاد مبتنی بر یافته‌های علمی به دست آمده و مدل‌های جدیدی نیز مطرح شده است که از جمله آنها می‌توان به مدل‌های مبتنی بر عوامل خطر و حفاظت کننده اشاره کرد. مهمترین جنبه مثبت این مدل‌ها در ارزش پیش‌بینی آنها است. به این معنا که کودکان و نوجوانانی که در معرض عوامل خطرساز بیشتری مانند، مشکلات مربوط به خانواده، نگرش‌ها و رفتارهای والدین به مواد و اختلافات خانوادگی قرار دارند، احتمال تجربه مصرف مواد و سایر مشکلات مرتبط در آنها افزایش پیدا می‌کند. همچنین تقویت عوامل محافظتی مانند تقویت مهارت‌های زندگی مانند مهارت تاب‌آوری، دلبستگی و پیوند عاطفی قوی با والدین، ارتباط قوی بین والدین و فرزندان و غیره نیز می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از گرایش به اعتیاد داشته باشد.

افراد مختلف با هر اعتقاد و پیشینه ای ممکن است اعتیاد را تجربه کنند. فهم این نکته که چرا برخی افراد بیش از دیگران مستعد ابتلا به اعتیاد هستند، دشوار است. صرف نظر از نقش تربیت و ویژگی های اخلاقی هر فرد، عوامل دیگری نیز میزان ریسک اعتیاد افراد به الکل یا سایر مواد مخدر را افزایش می دهند. ژنتیک، محیط، تشخیص دوگانه، نخستین تجربه مصرف مواد مخدر، نوع مواد مصرفی و سن از جمله عواملی هستند؛ که نقش مهمی در روی آوردن افراد به اعتیاد دارند. همچنین گونه های خاصی از مواد و روش های استفاده از آن ها در مقایسه با دیگر مواد اعتیاد آورتر هستند.
 تمایل افراد به اعتیاد، لزوما نشانه ضعف اراده یا فقدان صفات اخلاقی نیست.‌ واکنش های شیمیایی که در مغز فرد هنگام مصرف مواد رخ می دهد با واکنش های شیمیایی در مغز فرد دیگر کاملاً متفاوت است. این مسئله به ما نشان می دهد که چرا یک نفر ممکن است، هر چند وقت یکبار برای کسب لذت سیگار بکشد، در حالی که شخص دیگر نیاز به مصرف روزانه سیگار داشته باشد. عامل وراثت یکی از متغییر های مهم در ایجاد تمایل در افراد برای مصرف مواد مخدر است. به گزارش موسسه ملی سوء مصرف مواد مخدر، عامل وراثت نقش جدی در گرایش افراد به سمت مصرف الکل، نیکوتین یا سایر مواد مخدر دارد. اگر در میان اعضا خانواده شما افرادی هستند که سابقه اعتیاد به یکی از مواد مخدر را دارند، شانس معتاد شدن شما افزایش خواهد یافت.

اوپیوئیدها که شامل اوپی‌یت‌ها (هروئین و تریاک) و اوپیوئیدهای دارویی و سایر اوپیوئیدهای مصنوعی هستند، به دلیل پیامدهای شدید مصرف‌شان برای سلامت افراد در بسیاری از کشورها یک نگرانی عمده به حساب می‌آیند. مثلاً در سال ۲۰۱۷ مصرف اوپیوئیدها تقریباً عامل ۸۰ درصد از ۴۲ میلیون سال زندگی «سالم» از دست رفته در نتیجه ناتوانی و مرگ زودرس (سال‌های از دست رفته زندگی با ناتوانی) بود و ۶۶ درصد از حدود ۱۶۷۰۰۰ مرگ نسبت داده شده به اختلالات مصرف مواد مخدر را به خود اختصاص می‌داد.
بر اساس ارقام سال ۲۰۱۸، ۵۷.۸ میلیون نفر در سراسر جهان در سال پیش از آن اوپیوئید مصرف کرده‌ بودند؛ این رقم شامل مصرف‌کنندگان اوپی‌یت‌ها (۳۰.۴ میلیون نفر) و نیز کسانی بود که اوپیوئیدهای دارویی را به صورت نادرست مصرف کرده بودند. این عدد معادل شیوع ۲/۱ درصدی مصرف سال گذشته اوپیوئیدها در میان جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله جهان است. مصرف اوپیوئیدها در آمریکای شمالی (۳.۶ درصد)، استرالیا و نیوزیلند (۳.۳ درصد)، خاور نزدیک، خاورمیانه و آسیای جنوب غربی (۲.۶ درصد) و جنوب آسیا (۲.۰ درصد) و بالاتر از میانگین جهانی است. جمعیت جنوب آسیا تقریباً ۲۰ درصد از جمعیت جهانی افراد ۱۵ ۶۴ ساله را تشکیل می‌دهد و بیش از یک سوم تعداد برآورد شده مصرف‌کنندگان مواد مخدر سراسر جهان در این ناحیه زندگی می‌کنند.
شیوع مصرف سال گذشته اوپیوئیدها در خاور نزدیک، خاورمیانه و آسیای جنوب غربی ۰.۶ درصد و در جنوب آسیا ۱.۱ درصد و بالاتر از میانگین جهانی است؛ این دو ناحیه در مجموع تقریباً ۶۰ درصد از تعداد برآورده شده مصرف‌کنندگان اوپیوئیدها در سراسر جهان را تشکیل می‌دهند.
اگرچه برآوردهای جهانی در این زمینه در دسترس نیست ولی مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدهای دارویی در بسیاری از کشورها به ویژه در کشورهای غرب و شمال آفریقا و خاور نزدیک و خاورمیانه (ترامادول) و آمریکای شمالی (هیدروکدون، اکسی کدون، کدئین، ترامادول و فنتانیل) گزارش شده است.
به استثنای نیجریه که بر اساس برآوردها در سال ۲۰۱۷ ۴.۶ میلیون نفر در آن اوپیوئید (عمدتاً ترامادول) مصرف کرده‌اند، برآوردهای شیوع مصرف اوپیوئیدها در سطح جمعیت برای کشورهای غرب، مرکز و شمال آفریقا در دسترس نیست. با این حال بسیاری از کشورهای واقع در این ناحیه‌ها مقادیر بالایی از مصرف غیر پزشکی ترامادول را گزارش می‌دهند. مثلاً در مصر، ۲.۵ درصد دانش‌آموزان پسر و ۱.۴ درصد دانش‌آموزان دختر ۱۵ تا ۱۷ ساله تجربه مصرف نادرست ترامادول را در سال پیش از پیمایش داشتند. دانش‌آموزان این کشور همچنین مصرف هروئین یا تریاک / مرفین در سال ۲۰۱۶ را البته به میزانی کمتر گزارش کردند. علاوه بر این، داده‌های مربوط به ارائه درمان نشان می‌دهد که شیوع مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدها در مصر بسیار بالا است. بر اساس گزارش‌ها مقصد قرص ترامادول موجود در برخی بخش‌های آفریقا بازار غیرقانونی است و ممکن است دوز مصرفی آن بالاتر از مقداری باشد که معمولاً برای اهداف پزشکی تجویز می‌شود»
بحران اوپیوئیدها در آمریکای شمالی همچنان ادامه دارد، و تعداد مرگ و میر ناشی از بیش‌‌مصرفی این مواد که به مصرف فنتانیل و آنالوگ‌های آن نسبت داده می‌شود رکورد جدیدی ثبت کرده است. این مواد به عنوان ترکیبات تقلبی به هروئین و سایر مواد مخدر اضافه می‌شوند و همچنین به عنوان اوپیوئیدهای تجویزی تقلبی مانند اکسی کدون یا هیدروکدون و حتی به عنوان بنزودیازپین‌های تقلبی به تعداد زیادی از مصرف‌کنندگان ناآگاه اوپیوئیدها و سایر مواد مخدر فروخته می‌شوند. در سال ۲۰۱۸ نشان داده شد که ۱۰.۳ میلیون نفر یا ۳.۷ درصد از جمعیت ۱۲ ساله و بالاتر در ایالات متحده تجربه مصرف نادرست اوپیوئیدها را در سال پیش داشته‌اند. از میان این افراد، ۹.۹ میلیون نفر (۳.۶ درصد از جمعیت) مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدهای تجویز شده را گزارش کردند در حالی که نزدیک به ۸۰۰۰۰۰ نفر از مصرف هروئین در سال پیش خبر دادند.
تعداد مرگ و میر ناشی از بیش‌مصرفی در ایالات متحده در سال ۲۰۱۷ با ۷۰۲۳۷ مورد مرگ به اوج خود رسید (۲۱.۷ مورد مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت)، که از این تعداد ۴۷۶۰۰ مورد (۶۸ درصد: ۱۴.۹ مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت) به اوپیوئیدها نسبت داده شده است. در سال ۲۰۱۸، برای اولین بار پس از سال ۱۹۹۹، تعداد مرگ‌های ناشی از بیش‌مصرفی سال گذشته با ۴ درصد کاهش به ۶۷ هزار و ۳۶۷ مرگ رسید (۲۰.۷ مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت). اوپیوئیدها مسئول بیشترین تعداد این مرگ‌ها بودند و در کل ۴۶۸۰۲ مورد را در سال ۲۰۱۸ به خود اختصاص می‌دادند (۱۴.۶ مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت) که ۶۷ درصد آنها به فنتانیل نسبت داده شده است.
به همین ترتیب، مرگ‌های ناشی از بیش‌مصرفی اوپیوئیدها در کانادا طی دو سال ۵۰ درصد افزایش یافت و از ۳.۰۲۳ مرگ در سال ۲۰۱۶ (۸.۴ مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت) به ۴۳۹۸ مرگ در سال ۲۰۱۸ (۱۱.۹ مرگ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت) رسید که فنتانیل‌ها در بیشتر آنها (۸۰ درصد) دخیل بودند.
همچنین نشانه‌هایی از افزایش مصرف غیر پزشکی اوپیوئیدهای دارویی در غرب و مرکز اروپا وجود دارد که در افزایش نسبت پذیرش و بستری به منظور درمان مصرف این مواد در سال‌های اخیر منعکس شده است. در سال ۲۰۱۷ مصرف‌کنندگان اوپیوئیدهای دارویی از جمله متادون، بوپرنوروفین، فنتانیل، کدئین، مرفین، ترامادول و اکسی کدون ۲۲ درصد از کل مراجعانی را تشکیل می‌دادند که در این ناحیه به برنامه درمان اختلالات مصرف اوپیوئیدها (به عنوان ماده مخدر اصلی خود) وارد شده بودند.