تخریب مرزها: پژوهش‌هایی در باب داد و ستد خرد و قاچاق

داد و ستد خرد و قاچاق، جزء جدایی ناپذیر زندگی در مرزها است. تفاوت ثروت و سطح درآمد در دو طرف مرزها عموماً منجر می‌شود که ساکنان مناطق مرزی به قاچاق به عنوان منبع درآمدزای اقتصادی نگاه کنند. فعالیت‌های اقتصادی بین‌مرزی نظیر قاچاق سوخت، دارو، سیگار، الکل و حمل و نقل اقلامی چون پوشاک و وسایل الکترونیکی، خلأ و کمبودهای اقتصادی را که ناشی از بحران‌های اقتصادی و روند تغییرات سیاسی است برای مردم مناطق مرزی که اغلب دچار فقر و بیکاری هستند تا حدودی پوشش می‌دهد. از طرف دیگر قاچاق بین مرزی به عنوان فعالیتی روزمره در بسیاری از مرزها در جریان است. تیپولوژی فعالیت‌های اقتصادی خرد فرامرزی که به عبور از مرز به منظور خرید کالا با قیمتی پایین‌تر اطلاق می‌گردد عبارتست از دادوستد خرد که جنبه‌ای قانونی دارد و قاچاق که شق غیرقانونی این‌گونه فعالیت‌هاست. هرچند مرزبندی میان قانونی و غیرقانونی بودن دادوستد مبهم و غیرقابل تمیز است.

خطر بالای شناسایی شدن توسط مأموران مرزی سبب شده است که افرادی که درگیر در فرایند غیرقانونی دادوستد بین‌مرزی هستند اطلاعات مکفی به افراد ناشناس از قبیل پژوهشگران ارائه ندهند. ارائه‌ی اطلاعات همراه با تمامی جزئیات پرده از منابع درآمد مهم فعالان اقتصادی مرزی برمی‌دارد و به طور یقین پیامدهای شخصی برای آنان به همراه خواهد داشت. این پیامد پژوهش در رابطه با داد و ستد خرد غیر رسمی را به موضوعی حساس[1] تبدیل کرده است.

یکی از مشخصه‌های پژوهش‌های کیفی، انعطاف‌پذیری و بازبودن آن است که روند انجام پژوهش را در مکان‌هایی با بافت زبانی و فرهنگی متفاوت تسهیل می‌کند. تمامی پژو‌هش‌های حاضر در این مجلد به استثناء یکی، از روش‌های تجربی کیفی هم‌چون مصاحبه‌ی باز، مشاهده‌ی شرکت‌کننده و مطالعه‌ی میدانی بلند مدت بهره گرفته‌اند. برخی از نویسندگان نیز هسته‌ی مرکزی پژوهش خود را رویکردی کیفی اتخاذ کرده‌اند و تحلیل‌های اسنادی و کمی به آن افزوده‌اند. نکته‌ی حائز اهمیت این است که ماهیت ویژه‌ی رژیم مرزی در اکثر موردهای ارائه‌شده در این کتاب از اهمیت به‌سزای برخوردار است. همچنین تجارت بین مرزی  بینشی نسبی از رژیم مرزی به افراد دخیل در اقتصاد غیر رسمی ارائه می دهد. از دیگر نکاتی که در یکی از پژوهش‌های این کتاب به آن اشاره می‌شود نقش پررنگ شبکه‌های شخصی مبتنی بر اعتماد در موفقیت قاچاق و فعالیت‌های بین مرزی است.[2]

یکی از پیش‌شرط‌های لازم برای تبدیل شدن مرزها به منبعی اقتصادی، نفوذپذیری مرزهاست. این مفهوم در یکی دیگر از مقالات[3] این مجموعه آورده شده است. عموماً پیوستار متنوعی از تجارت‌های بین‌مرزی مشاهده می‌گرددکه هریک مرتبط با ماهیت سیال و متغیر رژیم مرزی است. یکی از این دلایل تقاضا‌های در حال تغییر[4] است. این مهم نیز در فصل دیگری از کتاب ارائه می‌گردد.[5] از دیگر مباحث مطرح، قاچاق سوخت به عنوان ابزاری منعطف برای معیشت و گذران زندگی ساکنان مناطق مرزی ترکیه و عراق است.[6] از دیگر موضوعاتی که به نوعی در همه‌ی مقاله‌های حاضر مطرح شده‌است بحث رابطه‌ی بین فعالیت‌های مرزی  و میزان تأثیر آن‌های در بازنمایی اقتدار و استقلال سرزمینی دولت‌هاست.  از آن‌جایی که مرزها سیطره‌ی ارضی حاکمیت‌ دولتی را نمایان می‌سازند، هرگونه فعالیتی که کنترل مرزی را به چالش بکشد، به‌نوعی برای حاکمیت و اقتدار دولت مخاطره آمیز و به عبارت دیگر اقدامی خرابکارانه[7] است. بررسی فعالیت‌های غیرقانونی از قبیل قاچاق مواد مخدر و سوخت که نه‌چندان به صورت مخفیانه و توطئه‌آمیز بلکه به صورت علنی در مرز مشترک ایران و افغانستان انجام می‌گیرد در مقاله‌ی دیگری از این مجموعه ارائه شده‌است.[8] مردم بلوچ منطقه بدون درنظر گرفتن این موضوع که قلمرو زندگی آن‌ها توسط مرزهای ملّی از هم جدا شده است، تنها با درنظر گرفتن پیوندهای قبیله‌ای دست به دادوستد و قاچاق تریاک (هروئین و مورفین) و وسایل الکترونیکی می‌زنند. در نتیجه، به دلیل پیگیری‌های قانونی تمام فعالیت‌های آن‌ها جرم تلقی می‌گردد. در برخی از موارد نیز، ضعف و یا اقتدار دولت انگیزشی برای انجام دادوستد‌های خرد محسوب نمی‌شود بلکه شرایط خاص مردم آن منطقه و مشکلات است که آن‌ها را وادار به در هم شکستن مرز و بازتعریف منطق ارضی می کند.[9]

فصلی دیگر از کتاب با اشاره به مثلث سایه‌ی[10] کوزوو، آلبانی و مونتنگرو به بررسی وجه غیرقانونی دادوستد مرزی  و تأثیر آن بر تصویر نهاد‌های فراملی همچون اتحادیه اروپا از دولت‌ها و جایگاه بین‌المللی آن‌ها می‌پردازد[11].

با نگاهی اجمالی به مقالات این کتاب می‌توان دریافت که تجارت خرد بین مرزی و قاچاق پدیده‌ای چندبعدی است. برچسب‌های متعدد در ترمینولوژی این پدیده بیانگر این مطلب است.  یکی از مشخصه‌های برجسته‌ی این نشر نگاه جامع‌مکانی آن در تحلیل سازوکارهای فعالیت‌های خرد اقتصادی و شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختارهای اقتصادی غیر رسمی از منظرهای متفاوت و ارائه‌ی تحلیل‌های تطبیقی است. این مجموعه مشتمل بر 11 مقاله است که توسط نویسندگان متفاوت ارائه شده‌اند. همچنین مقدمه‌ای بر این مجموعه توسط ویراستاران[12] آن نگارش شده است. ویرایش نخست کتاب در سال 2012 توسط انتشارات فاو اس فرلاگ به چاپ رسیده است.

پی‌نوشت‌ها

[1] Lee, R. M. (1993): Doing Research on Sensitive Topics. London: Sage

[2] Anna Stammler-Gossmann

[3] Andrea Weiss

[4] changing demands

[5] Rory Archer and Krisztina Rácz

[6] Gulcan Kolay

[7] subversive

[8] Just Boedeker

[9] Doevenspeck and Morisho Mwanabiningo

[10] shadow triangle

[11] Enza Roberta Petrillo

[12] Bettina Bruns and Judith Miggelbrink

برای دانلود این کتاب به زبان اصلی کلیک کنید

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.