جهان، ایران و اعتیاد (پنجشنبه۵ تیر)

به طور کلی پرداختن به وضعیت کلی اعتیاد در جهان مانند الگوهای مصرف مواد، آمار اعتیاد، نوع مواد مصرفی و گرایشات مربوط به سن، جنسیت، سطح تحصیلات و شغل، یکی از مهمترین موضوعاتی است که هر ساله توسط سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌ها به روز و در دسترس همگان قرار می‌گیرد تا بتوان بر اساس آمارها روند کلی اعتیاد در جهان و کشورها را تحلیل و راهکارها و با توجه به تجربیات مکتسبه از سایر کشورها ،سیاستگذاری‌های متناسب با آن را طراحی و اجرا کرد. از این رو به نظر می‌رسد به توجه به مناسبت روز جهانی مبارزه با مواد مخدر، فهم وضعیت کلی اعتیاد و تحلیل آن به ویژه برای ایران که همواره پژوهشگران و متخصصان این حوزه را با مشکلات سختی دسترسی به آمارهای به روز و دقیق روبرو کرده ، ضرورتی غیر قابل انکار است.

مطلب ششم هفته مبارزه با مواد مخدر (۵ تیر)

امروزه موضوع اعتیاد، مواد مخدر و روان‌گردان‌ها به عنوان یکی از اصلی‌ترین بحران های ایران و به طور کلی جهان محسوب می‌شود. آمارها نشان از نرخ بالای مصرف انواع مواد در سراسر جهان دارد؛ به گونه‌ای که بر اساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۹، حدود ۳۵ میلیون نفر در سراسر جهان( ۵ میلیون بیشتر از آنکه قبلاً تخمین زده شده بود) از اختلالات مصرف مواد رنج می‌برند و نیاز به خدمات درمانی دارند[۱]. در مجموع افزایش شدت وضعیت مصرف انواع مواد در ایران و جهان، تغییرات مداوم الگوی مصرف، ناکافی بودن میزان درمان برای افراد مبتلاء به اختلالات مصرف انواع مواد، عدم توجه کافی به پیشبرد برنامه های حوزه پیشگیری به ویژه برای کشورهایی که در مسیر تولید و ترانزیت مواد قرار دارند و کم‌رنگ بودن سهم مسئولیت و مشارکت اجتماعی در کمک به طراحی و اجرای برنامه های پیشگیرانه و حتی درمان اعتیاد در ایران و جهان به جایی رسیده است که به راحتی می توان بحران اعتیاد و قاچاق مواد را به عنوان مهمترین آسیب اجتماعی جوامع امروزی مطرح کرد.

افزایش شدت وضعیت مصرف انواع مواد در ایران و جهان

بر اساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل در سال ۲۰۱۹، حدود ۲۷۱ میلیون نفر در جهان انواع مواد مصرف می کنند و بر اساس یک بررسی دقیق می توان گفت تعداد افرادی که مواد مصرف می کنند، هم اکنون ۳۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۰۹ است، اگرچه این افزایش تا حدودی به دلیل رشد ۱۰ درصدی جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال در سطح جهان است، اما به طور کلی بررسی روندهای جهانی مصرف مواد حکایت از شیوع بیشتر مصرف مواد شبه افیونی در آفریقا، آسیا، آمریکای شمالی و افزایش پرشتاب مصرف کانابیس در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و آسیا در مقایسه با سال ۲۰۰۹ دارد. [۲]

گزارش ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد تصریح می‌کند که تعداد مصرف کنندگان مواد شبه افیونی در سطح جهان ۴/۵۳ میلیون نفر، ۵۶ درصد بیشتر از تخمین های قبل است، و این که دو سوم از ۵۸۵،۰۰۰ کل مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر در سال ۲۰۱۷ به دلیل مصرف مواد شبه افیونی بوده است. در جهان ۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷ مواد مخدر تزریق کرده اند، که از این تعداد ۴/۱ میلیون نفر مبتلا به ویروس اچ آی وی و ۶/۵ میلیون نفر مبتلا به هپاتیت سی هستند.

همچنین بیشترین ماده مصرفی در سطح جهان کانابیس با ۱۸۸ میلیون مصرف کننده است و مواد مخدر و شبه افیون با ۵۳ میلیون مصرف کننده در رده دوم مصرف جهانی قرار دارد، در حالی که آمفتامین‌ها  و مواد محرک با ۲۹ میلیون نفر، اکستازی با ۲۱ میلیون نفر و کوکائین با ۱۸ میلیون نفر به ترتیب در جایگاه های بعدی قرار دارند.[۳]

شکل ۱) تعداد مصرف کنندگان هریک از مواد در جهان در سال ۲۰۱۷

در ایران نیز بررسی روند مصرف انواع مواد نشان از افزایش شیوع مصرف دارد. بر اساس آمارها حدود ۳ میلیون نفر  مصرف کننده مستمر مواد در کشور وجود دارد که حدود ۱۰ درصد از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. بر اساس آمارها ۵۰ درصد معتادان تریاک و شیره، ۱۲ درصد گل و ۹ درصد شیشه مصرف می‌کنند. همچنین، رشد اعتیاد در کشور سه برابر رشد جمعیت است، به عبارتی رشد اعتیاد در کشور سالانه حدود هشت درصد بوده در حالی که جمعیت کشور در خوشبینانه حالت حدود ۲ درصد رشد داشته است؛ در نتیجه به نظر می‌رسد تعدا معتادان سالانه بیش از ۳ درصد رشد دارد با توجه به روند در حال رشد اعتیاد میان زنان با افزایش رشد گرایش به اعتیاد در کشور در سال‌های آتی روبرو خواهیم شد. آمارها نشان می‌دهند، بین ۵ تا ۷ میلیون نفر در کشور تجربه حداقل یک بار مصرف مواد را داشته اند،[۴] زنگ خطری میان دانش‌آموزان و نوجوانان است که با توجه به افزایش مصرف مواد صنعتی و گروه آمفتامین‌ها که تبلیغات وسیعی مبنی بر اعتیادآور نبودن آنها می‌شود، تعداد مصرف کنندگان تفننی به ویژه میان نوجوانان و جوانان را در حال افزایش نشان می دهد.

تغییرات مداوم الگوی مصرف هشداری برای جامعه جهانی و ایران

با توجه به آمارها و تحلیل‌های موجود، برای جامعه جهانی و ایرانی تغییرات عمده‌ای در الگوی مصرف انواع مواد به ویژه در دو دهه اخیر در حال وقوع است؛ روند تغییر الگوی مصرف حاکی از آن است که الگوی مواد مصرفی در سطح جهان از مواد سنتی مانند تریاک و مشتقات آن هروئین و حتی موادی مانند کوکائین که در آمریکای شمالی و اروپا پرطرفدار است به مواد صنعتی و نوظهوری مانند خانواده آمفتامین‌ها و انواع کانابیس‌ها تغییر کرده است.

شواهد تجربی در سراسر جهان و ایران نشان دهنده کاهش سن مصرف انواع مواد و تغییر الگوی مصرف مواد به ویژه در گروه سنی جوانان است. همچنین، الگوی مصرف مواد میان گروه‌های سنی جوان، از کشوری به کشور دیگر و با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی هر یک از کشورها متفاوت است. از یک سو، مصرف تفریحی مواد باعث افزایش هیجانات روحی و تجربه‌های جدید می‌شود؛ از سوی دیگر جوانانی که در شرایط زندگی دشواری قرار دارند، اغلب تلاش دارند با مصرف مخدرها بر وضعیت سخت زندگی خود غلبه کنند و الگوی مصرف مواد در هر یکی از این شرایط متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال، موادی که در کلوپ‌های شبانه مصرف می‌شوند، مانند اکستازی، کوکائین، مت‌آمفتامین، ال‌اس‌دی، معمولا در بین جوانانی شایع است که در کشوری با درآمد بالا زندگی می‌کنند. معمولاً مصرف این مواد به صورت مخفیانه و انفرادی صورت می‌گیرد. شواهد به دست آمده در کشورهای غربی نشان می‌دهد، دسترسی آسان به ماری‌جوانا و تصوری که در خصوص کم خطر بودن این ماده وجود دارد، سبب شده که ماری‌جوانا به معمولی‌ترین ماده در دسترس میان کسانی که از نوجوانی خود به مصرف مواد روی آورده‌اند، تبدیل شود.[۵]

کاهش سن اعتیاد نیز از عوامل مهم تغییرات الگوی مصرف انواع مواد محسوب می‌شود؛ تحقیقات نشان می‌دهد، میزان و گستره مصرف مواد میان بزرگسالان، کمتر از افراد جوان است؛ داده‌ها حاکی از آن است که بالاترین شیوع مصرف مواد میان سنین ۱۸ تا ۲۵ سال است، این وضعیت در بسیاری از کشورهای جهان و در ارتباط با انواع مواد مشاهده شده است. همچنین مصرف روان‌گردان‌هایی که به تازگی وارد بازار شده‌اند یا در ارتباط با سبک خاصی از زندگی است، میان جوانان در مقایسه با بزرگسالان سیار بالاتر است. به عنوان مثال مصرف اکستازی به ندرت توسط افراد مسن و کهنسال گزارش شده، در حالی‌که میان جمعیت جوان شیوع بسیار بالایی دارد.[۶]

داده‌های مربوط به ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا، نروژ و ترکیه نشان می‌دهد، مصرف آمفتامین  و اکستازی در این کشورها، میان سنین زیر ۳۵ سال، دو تا سه برابر بیشتر از افراد مسن است. در واقع مصرف اکستازی برای گروه‌های سنی ۱۵ تا ۲۴ سال، تا ۲۰ برابر بیشتر از گروه‌ سنی افراد ۴۵ تا ۵۴ سال است. در مقابل مصرف کوکائین در اروپا، برای جمعیت سنی ۱۵ تا ۲۴ سال و نیز جمعیت سنی ۴۵ تا ۵۴ سال تقریباً برابر است، اما مصرف ماری‌جوانا در میان جوانان زیر ۳۵ سال به مراتب بیشتر است. علاوه بر تفاوت‌های تاریخی در سطح مصرف مخدرها در جمعیت جوان کشورهای اروپایی، این موضوع می‌تواند منعکس‌کننده‌ی تفاوت سنی در شروع به مصرف این مخدرها باشد.

یافته ها نشان می دهند که الگوی مصرف مواد میان زنان نیز دگرگون شده است ؛ نکته بسیار مهم در سال های اخیر در مورد اعتیاد زنان، تغییر الگوی مصرف میان زنان مصرف کننده مواد است. تحقیقات نشان می دهد، مردانی که به مواد مخدر روی می آورند، اول از سیگار، قلیان، حشیش و مواد مخدر سبک شروع می کنند و بعد به مصرف شیشه و کراک و مواد مخدر خطرناک می پردازند؛ اما این امر در زنان متفاوت است. شروع اعتیاد در زنان با ماده خطرناکی مثل شیشه و هرویین است و این نوع الگوی مصرف میان آنان بسیار خطر ناک است.

پیشگیری؛ استراتژی مغفول میان رویکردهای کنترل مواد

امروزه بخش مهمی از برنامه‌های مبارزه با مواد و اعتیاد در سطح جهان و مخصوصاً میان کشورهای موفق در کنترل اعتیاد، بهره‌مندی از استراتژی پیشگیری است. در واقع در مقطعی پیشگیری از مصرف مواد به چاپ جزوه‌های تشریحی برای هشدار دادن به جوانان در خصوص خطرات مصرف مواد محدود می‌شد، اما نتیجه کاربست برنامه‌های پیشگیرانه در بسیاری از کشورها، اینک با وضعیت متفاوتی نشان از آن دارد که بهره‌گیری از استراتژی پیشگیری مبتنی بر مستندات علمی در رابطه با خانواده، مدارس و به طور کلی جوامع می‌تواند تضمین کننده سلامت روان و جسم کودکان و نوجوانان به ویژه میان حاشیه‌نشینان و افراد در معرض اعتیاد باشد.

مسئله قابل طرح این است که استانداردها و برنامه های پیشگیرانه از اعتیاد باید چطور طراحی شوند تا اثربخش باشند؛ به نظر می‌رسد بهتر است تدوین برنامه‌هایی در حوزه کاهش و کنترل اعتیاد در کشور با محوریت رویکرد پیشگیری معطوف به آموزش مهارت‌های مربوط به والدین و فرزندپروری، بهبود محیط آموزشی، افزایش مهارت‌های زندگی و نفوذ اجتماعی و محوریت قرارگیری برنامه‌های اجتماع محور مانند اولویت آموزش و گسترش برنامه ها در چاچوب کارزارهای رسانه‎ای و اماکن و سایر فعالیت های تفریحی باشد.

مداخلات مربوط به برنامه های پیشگیرانه از اعتیاد کمک می کند تا آگاهانه رفتار و تصمیم‌گیری شود. برنامه‌هایی که با هدف بهبود محیط آموزشی تدوین می‌شود باید در جهتی باشد که توانایی مدیریتی مدیران را تقویت نموده و از کودکان در جهت اجتماعی کردن نقش خود به عنوان یک دانش‌آموز حمایت کند و به طور همزمان رفتارهای تهاجمی و مخرب دانش‌آموزان و نوجوانان را کنترل کند.

همچنین در خلال برنامه‌های پیشگیری مهارت پایه، آموزگاران دوره دیده، دانش‌آموزان را در فعالیت‌های تعاملی درگیر می‌سازند تا به آنها فرصتی برای فراگیری  و تمرین طیفی از مهارت‌های اجتماعی و فردی بدهند. تمرکز این برنامه‌ها باید بر تقویت توانایی امتناع همسالان در ارتباط با مواد مخدر باشد و به جوانان اجازه دهد تا با فشارهای اجتماعی در جهت مصرف انواع مواد مقابله کنند. به نظر می‌رسد برنامه‌ای می‌تواند مناسب و کارآمد باشد که فرصت و موقعیتی برای بحث درباره هنجارهای مختلف اجتماعی، نگرش‌ها و انتظارات منفی و مثبت در مورد مصرف مواد متناسب با سن و ویژگی‌های جنسیتی افراد فراهم کند.

اختلال در دسترسی به درمان برای همگان

پیشگیری و درمان همچنان در بسیاری از نقاط دنیا در دسترس نیست به طوری که در هر سال تنها یک نفر از ۷ نفر مبتلا به  اختلالات مصرف مواد به درمان دسترسی دارد، به خصوص در زندان ها، این امر چشمگیرتر است. گزارش ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد، تحلیلی عمیق از مصرف مواد و عواقب شدید آن بر سلامت در محیط زندان ارائه می دهد، و نشان می دهد که شیوع بیماری های عفونی همچون اچ آی وی، هپاتیت سی، و سل، و همچنین خطرات مربوط به آنها، به طور نسبی در زندان ها، به خصوص در میان کسانی که مواد تزریق می کنند، در مقایسه با جمعیت کل بیشتر است.

همچنین این گزارش نشان می‌دهد، که برای سال ۲۰۱۷  در ۵۶ کشور حداقل یک زندان درمان جایگزین مواد شبه افیونی را ارائه کرده اند، در حالی که گزارش ۴۶ کشور حاکی از آن است که  امکان ارائه چنین درمانی در زندان وجود ندارند. برنامه های کاهش آسیب مانند ارائه سوزن و سرنگ در زندان بسیار به ندرت در دسترس است: تنها ۱۱ کشور دسترسی به سوزن و سرنگ را حداقل در یک زندان گزارش داده اند، اما فقدان چنین برنامه هایی در ۸۳ کشور تأیید شده است.[۷]

در ایران نیز بر اساس پروتکل‌های درمانی اعتیاد در کشور، می‌توان محدودیت‌هایی را در عرصه نظر و عمل در حوزه درمان اعتیاد مشاهده کرد:

• تعداد کم مراکز به ویزه مراکز ترک اعتیاد بانوان دسترسی افراد دارای اختلالات مصرف مواد را بسیار دشوار و ممکن است بسیاری از افراد برای درمان به ویژه در مراکز دولتی در انتظار بمانند؛
• به نظر می‌رسد درمان اعتیاد در کشور ما کمتر روی حوزه کاهش آسیب تمرکز دارد و در واقع درمان به معنای این است که فرد معتاد یا باید سالم باشد و یا مصرف‌کننده و تنها در این دو طیف قرار دارد؛ در حالی که اثربخشی به‌کارگیری حوزه کاهش آسیب امروزه در بسیاری از کشورها به اثبات رسیده است؛
• در ایران درمان اعتیاد بیشتر بر روی درمان جسمی و فیزیکی آن استوار است؛ بدین معنا که فرد معتاد زمانی که وابستگی جسمی خود را به مصرف مواد پایان دهد، درمان برای او انجام شده است. در حالی که درمان اعتیاد به گونه‌ای که درصد عود آن را پایین آورد، نیاز به رفتار و تفکر اعتیادآوری دارد که در ذهن فرد معتاد جای گرفته است و برای درمان و کنترل اعتیاد در این مدل نیاز به درمان‌های غیردارویی و مشاوره‌ای است.
• پروسه درمان زمانی کامل می‌شود که پس از ترک پیگیری‌ها و مشاوره‌های لازم انجام شود و در واقع درصد عود اعتیاد کاهش یابد.
• به طور کلی در سطح جهان و همچنین ایران دسترسی زنان به درمان، هم از منظر تعداد مراکز درمانی و ترک اعتیاد و هم از پذیرش اجتماعی و کمک و همراهی خانواده و جامعه پایین‌تر از مردان است.

پی‌نوشت‌‌ها

[۱] https://wdr.unodc.org/wdr2019/prelaunch/WDR19_Booklet_1_EXECUTIVE_SUMMARY.pdf

[۲]

[۳]https://wdr.unodc.org/wdr2019/prelaunch/WDR19_Booklet_2_DRUG_DEMAND.pdf

[۴] علی قنبری، کامران ربیعی، «سبب‌شناسی تغییرات الگوی مصرف مواد مخدر در میان شهروندان جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال چهارم، تابستان ۱۳۹۴٫

[۵]https://www.unodc.org/wdr2018/prelaunch/WDR18_Booklet_4_YOUTH.pdf

[۶] Ibid

[۷] https://wdr.unodc.org/wdr2019/prelaunch/WDR19_Booklet_1_EXECUTIVE_SUMMARY.pdf

مقالات مرتبط:

گزارش جهانی مواد سال ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد

کشورها و مواد