حرمت اعتیاد از منظر اندیشمندان
در پنجاه سال اخیر به خصوص طی ده سال گذشته برخی پژوهش‌های دقیق از نظر روش‌شناسی علمی به رابطه بین سلامت جسم و روان و اعتقادات دینی و معنوی پرداخته است. یکی از عوامل محافظت‌کننده در مقابل اعتیاد و سوء مصرف مواد از منظر اندیشمندان دینداری و مذهبی بودن است که در برخی پژوهش‌ها و نظرات اندیشمندان بدان توجه ویژه شده است. در پژوهشی که در سال ۲۰۰۳ توسط ویلز، یر و سندی[۱] انجام شد، از عوامل مذهبی به عنوان سپری در مقابل وابستگی به مواد یاد شده است. همچنین در سال ۲۰۱۲ مک‌کی و اسمیت به تاثیر نگرش دینی بر رفتار انسان تاکید کرده‌اند. توریانو[۲] و همکارانش نیز در سال ۲۰۱۲ در پژوهشی انجام شده، آورده‌اند که باورهای مذهبی به بهبود سلامت، کیفیت زندگی و افزایش عزت نفس منجر می‌شود. به باور آنها داشتن اعتقادات مذهبی از عواملی است که می‌تواند در پیشگیری و کاهش اختلالات روانی و مشکلات ناشی از آن مانند خودکشی، اعتیاد به مواد، افسردگی و اضطراب نقش موثری داشته باشد. به نظر می‌رسد به باور این اندیشمندان تقویت باورهای مذهبی در تمام مراحل زندگی یک اقدام پیشگیری کننده برای کاهش اختلالات روانی است.
نتایج مطالعه یانگ، هامان، بورلند، فونگ و اومار[۳] در سال ۲۰۰۹ نشان داد که ۸۵ درصد بودایی‌های تایلند و مسلمانان مالزیایی اعتقاد دارند که تعالیم و نگرش‌های مذهبی باعث ترک سیگار آنها شده است. شواهد قابل ملاحظه‌ای از پژوهش‌های علمی نشان می‌دهد که باورها و اعتقادات دینی باعث می‌شود که افراد دارای باور دینی کمتر از افراد فاقد باور دینی به مصرف الکل و مواد مخدر روی آورند. بنابراین بدون در نظر گرفتن اینکه فرد به چه مذهبی گرایش دارد می‌توان گفت افرادی که به طور منظم اعمال دینی انجام می‌دهند، کمتر احتمال دارد که مواد مصرف کنند تا افرادی که این اعتقادات را ندارند.
مذهب و معنویت از طریق برقراری یک نظم اخلاقی درونی می‌تواند، تدوین قوانین، سوء مصرف و رهایی از آن را تحت تاثیر قرار دهد. میلر، دیویس و گرین والد[۴] در پژوهش خود در سال ۲۰۱۴ به این نتیجه رسیدند که نوجوانانی که مذهبی نیستند و نمرات پایینی در اندازه‌گیری میزان فعالیت مذهبی به دست می‌آورند، در مقایسه با نوجوانان برخوردار از سطح بالای فعالیت‌های مذهبی، سوء مصرف بیشتری را دارند.
در مطالعه‌ای که مریل، فلسوم و کریستوفرس[۵] با نمونهای متشکل از ۱۳۳۳ دانشجوی ۱۷ تا ۳۵ ساله مراکز آموزش عالی انجام دادند، بالاترین میزان مصرف تنباکو، ماری‌جوانا و دیگر مواد غیرقانونی در افرادی مشاهده شد که گرایش مذهبی کمتری داشتند. همچنین حضور خانوادگی در کلیسا و سطح بالاتر دینداری والدین نیز به طور معناداری با مصرف کمتر مواد یاد شده رابطه داشت.
اما مقاله گروه پژوهشی بزرگی در سال ۲۰۱۳ در برزیل با عنوان « دین، عامل پیشگیری کننده از سوء مصرف مواد در دانشجویان برزیلی: پیمایش ملی »، به بررسی ارتباط بین دینداری و مصرف مواد در دانشجویان این کشور پرداخت. در این پژوهش که بخشی از یک مطالعه گسترده‌تر با موضوع بررسی شیوع و عوامل مصرف الکل، دخانیات و ماری‌جوانا و سایر مواد روانگردان در دانشجویان برزیلی بوده است، حدود ۱۲۶۰۰ نفر از دانشجویان برزیلی از ۲۷ شهر بزرگ این کشور انتخاب و به طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند: کسانی که به طور منظم در مراسم مذهبی شرکت می‌کردند (۳۹٫۱ درصد) و آنهایی که حضور منظمی در مراسم مذهبی نداشتند (۶۰٫۸). پس از آن هر کدام از این دانشجویان، پرسشنامه‌ای با ۹۸ پرسش گزینه‌ای را تکمیل کردند که در آن، اطلاعاتی درباره مصرف انواع مواد و رفتارهای مرتبط با آن گنجانده شده بود. بر اساس نتایج مطالعه، مصرف مواد در آن دسته از دانشجویانی که حضور منظمی در مراسم مذهبی نداشتند، به طور قابل توجهی بیشتر از گروه دیگر بود حتی پس از کنترل و همسان‌سازی ویژگی‌های جمعیت شناختی این دو گروه، تفاوت یاد شده همچنان دیده می‌شد. بنابراین دینداری و حضور مداوم در مراسم مذهبی، عامل بسیار قوی و محافظت کننده در مقابل سوء مصرف مواد است و در کاهش رفتارهای منجر به اعتیاد، نقش مهمی دارد.
گسترش آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد و پیامدهای سوء آن آسیب‌های شدیدی را متوجه جوامع انسانی به ویژه نسل جوان کرده است. امروزه در رشته‌های مختلف علوم انسانی در هر دو شاخه علوم اجتماعی و علوم رفتاری و نیز دانش پزشکی، تلاش‌ها و برنامه‌های بسیاری برای کنترل و مقابله با اعتیاد صورت گرفته، اما نتایج نشان از آن دارد که سوء مصرف مواد و جرایم وابسته بدان در سطح جهان و ایران در حال افزایش است و افراد بسیاری را قربانی و خانواده‌های متعددی را درگیر آثار سوء و مشکلات فراوان خود نموده است. می‌توان گفت جامعه جهانی و همچنین کشور ما نیاز به نگاهی کامل‌تر و بر اساس جنس بشر برای مبارزه با این بحران دارد و استفاده از آموزه‌ها و دستورات دینی، همانطور که جزئیات و مفاهیم آن مفصل در متن مقاله قابل دسترس است، می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد. آموزه‌های اسلامی برگرفته از متن و حاشیه شریعت هم در ساحت نظریه در توصیف و تبیین اعتیاد به مثابه یک سوء رفتار که ریشه در ضعف‌هایی در لایه‌های عمیق‌تر وجود انسانی دارد، و هم در ساحت عملی در تجویز تدابیری برای کاهش عرضه و تقاضای انواع مواد به ویژه پیشبرد برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد حاوی پیام‌ها و دلالت‌هایی است که می‌تواند به دفع عوامل این موضوع و رفع آثار و پیامدهای آن کمک شایانی نماید.
در واقع مذهب و نهادهای مذهبی می‌توانند نظم اخلاقی معناداری را تولید کنند و انسان را به شدت تحت تاثیر قرار دهند. نهادهای مذهبی راهنمایی‌ها و قواعد خاص اخلاقی به منظور کنترل خویشتن و عنف از قبیل منع استفاده از الکل و دیگر مواد در اختیار فرد قرار می‌دهند ( همانطور که در نص و شریعت اسلامی قابل دسترس است) . در نتیجه به نوبه خود مانع مصرف انواع مواد می‌شوند. همچنین با استناد به دستورات مذهبی می‌توان قوانینی وضع کرد که مصرف مواد مخدر و الکل را ممنوع اعلام کند. باید توجه داشت مذهب می‌تواند منبع عظیم و بی‌نظیری برای سیستم معنادهی فرد باشد، مولفه‌های سیستم معنادهی که متاثر از مذهب هستند شامل باورها، وابستگی‌ها، انتظارها و اهداف به عنوان نقطه مرکزی هیجان‌ها و اعمال فرد عمل می‌کنند. می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که چنانچه فرد دارای سطح دینداری افزون‌تری باشد به دنبال آن معنایی که به خود و جهان اطرافش می‌دهد همراه با احساس ارزشمندی و هدفمندی است، از این رو احتمال کمتری وجود دارد که به اقداماتی نظیر مصرف مواد دست زند. از این رو دین به عنوان یک دستورالعمل جامع که متشکل از برنامه‌های زیادی برای هدایت بشر است، شامل عناصری از خودکنترلی نیز هست، زیرا راهنمایی‌ها و قواعد خاص اخلاقی به منظور کنترل نفس و امتناع از برخی رفتارها را در اختیار فرد قرار می‌دهد که می‌تواند به افزایش دانش و معرفت فرد کمک و مانع از گرایش او به سمت مصرف مواد شود.
بنابراین، بر اساس آنچه در نص صریح قرآن، آیات و روایات، فقه و عقل آمده است، مصرف، خرید و فروش انواع مواد و اعتیاد به آنها به جهت آسیب‌های فردی و اجتماعی که به دنبال دارد و همچنین موجب عدم پیشرفت دنیوی و تعالی انسان می‌شود، هم از منظر دین و هم عقلاً غیر مجاز و حرام است. اکنون با توجه به حرمت مواد که مستند به ادله شرعی است و همچنین غیرقانونی بودن مواد که مستند به ادله عقلی است، بهترین روش برای در امان ماندن از این آسیب پیشگیری است و طراحی هر بسته پیشگیرانه از مصرف مواد می‌تواند بر اساس امتزاج احکام دینی و عقلی صورت گیرد.
طراحی و تولید هر بسته پیشگیری از اعتیاد به نحوی که نیازهای معنوی و دنیوی انسان در آن لحاظ شود، می‌تواند بر اساس پیشنهادات زیر باشد:
خلق نظام معنایی مذهبی: خلق نظام معنایی ویژه بر اساس نیازها و ضروریات امروز جامعه که در آن اعتقادات و دیدگاه‌های مذهبی در کنار باورها، وابستگی‌ها، انتظارها و اهداف به عنوان نقطه مرکزی زندگی هر فردی موجبات معنادهی برای زندگی او را فراهم و در نهایت با کنترل هیجان‌ها و افزایش حس ارزشمند بودن هر فردی احتمال گرایش او به مصرف مواد را کم کند. در واقع نیاز مبرم امروز ایران در کنترل اعتیاد و مواد، خلق نظام معنادهی برای زندگی به ویژه نسل جوان و آماده‌سازی خوراک فکری و تغذیه روحی افراد بر اساس باورهای دینی و اجتماعی است.
خلق ادبیات تاثیرگذار مذهبی: اعتقاد به این جمله که « خدا در سختی‌ها به انسان کمک می‌کند»، کد و دستوری الهی و در عین حال امروزی است که موجب می‌شود انسان با اتکاء به نیرویی عظیم توان تاب‌آوری خود را در مقابل آسیب‌ها افزایش دهد. تولید کدها و محصولاتی که به نسل جوان بیاموزد، مصرف مواد نه تنها به آنها در کنترل مشکلات، استرس‌ها و کمبودها کمک نمی‌کند، بلکه به شدت او را به قهقراء می‌کشاند، کمک خواهد کرد تا با استفاده از دین چهره جهان مدرن بازسازی و نمادهای آن نیز برای انسان مذهبی امروز باز تعریف شوند. در واقع نیاز است بسته‌ای طراحی شود تا در عین لحاظ شدن دستورات مذهبی و دینی به گفتمان و قرائت ویژه نسل جوان از زندگی امروزی، رنگ و بوی لطف مذهبی و دینی دهد. اگر این باور به فردی فارغ از مذهبی و غیرمذهبی تزریق شود که انسان تحت حمایت و لطف همه جانبه نیروی عظیم و همه‌جانبه خداوند قرار دارد، در آن صورت بزرگترین نیروهای موجود توان رویارویی با این نظام معنایی برساخته از مذهب را نخواهند داشت.
خلق مدل زیست- جهان مذهب و باورهای انسانی: در بطن دین به ویژه احکام و دستورات دین اسلام، احکامی مانند احترام، صبر، خویشتن‌داری، تقوا، محبت، ارتباط خوب با همنوعان و … وجود دارد که اخلاق و وجدانیات هر انسانی که اعتقاد دینی کم‌رنگی هم داشته باشد، خود را مقید بدان می‌داند؛ این امر در واقع نقطه تلاقی دین و فطرت پاک هر انسانی است که با استفاده از آن می‌توان بسته‌های پیشگیری از اعتیاد را به گونه‌ای طراحی کرد تا علاوه بر آموزش مهارت‌های زندگی در غالب پیام‌های مذهبی به همگان، قدرت مذهب را در تقویت درونی انسان در برابر آسیب‌ها و مصائب امروز زندگی بشری نشان داد.
خلق تولیدات هنری مذهبی: با توجه به مواردی که گفته شد مذهب می‌تواند به مثابه عامل کلیدی در جهت کاهش مصرف مواد در جامعه تلقی شود و با توجه به نقش محافط دینداری در مقابل گرایش به مصرف مواد به والدین و مراکز آموزشی پیشنهاد می‌شود که با روش‌های مورد قبول نوجوانان و جوانان ( در چارچوب فیلم، ویدیو، تئاتر، ارتباط موثر با همسالان، تحول در کارکرد و ارزش نمادهای دینی مانند مساجد ) به تقویت باورهای دینی در افراد در معرض خطر سوء مصرف مواد پرداخته شود تا احتمال گرایش آنها به مصرف مواد کمتر شود. همچنین متخصصان ترک اعتیاد در کنار روش‌های معمول ترک، جهت پیشگیری از عود اعتیاد می‌توانند با تقویت باورهای مذهبی و ایجاد یک سیستم معنادهی به زندگی مراجعان خود به آنها کمک بزرگی ارائه دهند. به نظر می‌رسد تولید محتواهایی در چارچوب ویدیو، فیلم، انیمیشن در مورد ضررهای مصرف انواع مواد و در نهایت القای این امر که محتوای این محصولات برگرفته از آیات، قرآن، احادیث و دستورات دینی است، می‌تواند کمک شایانی در پیشگیری از اعتیاد و عود اعتیاد در افرادی که تحت درمان هستند، داشته باشد.
[۱]Wills, Yeagr & Sandy
[۲] Turiano
[۳] Yong, Hamman, Bordland, Fong & Omar
[۴] Miller, Davies & Greenwald
[۵] Merrill, Folsom & Christopherson
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.
