شاخصه‌های مقدماتی شخصیت اعتیادآور

امروزه در مباحث روانشناسانه جستاری تحت عنوان «شخصیت اعتیادآور» یا «شخصیت مستعد اعتیاد» جای خود را کاملاً باز کرده است. منظور از شخصیت مستعد اعتیاد داشتن رفتارها و افکاری است که می‌تواند در آینده منجر به شکل‌گیری نوعی از اعتیاد در فرد شود. البته در اینجا منظور از اعتیاد هم اعتیاد شیمیایی به ماده ای خاص است و هم اعتیاد رفتاری. در حقیقت این ویژگی‌ها فرد را مستعد گرفتار شدن در دام اعتیاد می‌سازد. البته شاخصه‌های شخصیت اعتیادآور دارای سطح‌بندی است و می‌توان از ویژگی‌های اولیه و مقدماتی در برابر ویژگی‌های شدیدتر و نهادینه شده سخن به میان آورد. معمولاً دیده شده که ویژگی‌های مقدماتی در طول زمان به ویژگی‌های شدیدتر مبدل شود:

• دروغ‌گویی

اعتیاد به دروغ آغاز اعتیاد واقعی است. معمولاً یکی از ویژگی‌های افرادی که بعداً به مصرف کننده مبدل می‌شوند، زیاد دروغ گفتن است. فرد با دروغ گفتن به دیگران می‌کوشد از بیان واقعیت‌هایی که ممکن است منجر به بار شدن مسئولیت بر او شود و یا واقعیت‌های ناخوشایندی را در پی داشته باشد، فرار کند. در حقیقت وقتی تلاش برای فرار از واقعیت و حلاجی و تحلیل نکردن موقعیت‌های مختلف (که بسیاری از آنها معمولاً با تفکر نقادانه قابل حل شدن است) به رفتاری همیشگی و عادی تبدیل شود، فرد برای فرافکنی درباره تصمیمات (احتمالاً اشتباه) خود آماده تر می شود و همه رفتارهای منفی خود را با مقصر قلمداد کردن دیگران توجیه می‌کند. دروغ‌گویی به دیگران در بلند مدت باعث می‌شود خود فرد نیز دروغ‌هایی که گفته را باور کند. یکی از این تصمیم‌ها نیز اغلب مصرف مواد مخدر است.

• رفتار تکانشی:

رفتار تکانشی به این معنی است که فرد به تأثیر و پیامدهای رفتار خود فکر نکند. این امر طیف وسیعی از رفتارهای متفاوت را شامل می‌شود از «رانندگی در حالت مستی» گرفته تا «برداشتن اموال اعضای خانواده بدون اطلاع و اجازه آنان» و یا حتی صرف «واکنش‌های تند و خارج از اندازه در قبال هرگونه اختلاف». البته نمی‌توان انکار کرد که برخی مواقع قضاوت‌های ما درباره دیگران اشتباه و یا ناشی از تعارض منافع است، اما معمولاً در بلند مدت درباره اینکه فردی دارای رفتار تکانشی است یا نه، میان اطرافیان وی اجماع نظر به‌وجود می‌آید. رفتار تکانشی می‌تواند در بلند مدت فرد را مستعد اعتیاد سازد زیرا دیده شده برخی از افرادی که بدون دوراندیشی و درنظر گرفتن پیامد رفتارشان به رفتارهای خاصی روی می‌‌آورند، همان افرادی هستند که مثلاً برای فرار از مشکلات خود مواد مصرف می‌کنند.

• رفتار مجرمانه (قانون شکنی):

یکی از رفتارهایی که می‌تواند زمینه اعتیاد را در فرد فراهم کند، رفتار مجرمانه است. این رفتار معمولاً به دوسته کلی خفیف (مثل رد شدن از چراغ قرمز، انداختن آدامس و زباله و ته‌سیگار در معابر و…) و شدید (دزدی و جنایت و …) تقسیم می‌شود. ممکن است رفتارهای قانون‌شکنانه خفیف رفتارهای شدیدتر را در پی بیاورند. در این زمینه ضرب المثل معروف ایرانی «تخم مرغ دزد، شتر دزد می‌شود» گویای همین رفتار است. نوع حاد و شدید آن را در برخی از معتادان می‌بینیم که وقتی بی‌پول می‌شوند برای به دست آوردن آن جهت هزینه در زمینه تأمین مواد مخدر و یا مشروبات الکلی دست به هر اقدامی می‌زنند.

• مسئولیت گریزی:

پاسخگو و مسئولیت پذیر نبودن در قبال پیامدهای رفتار و گفتار از ویژگی‌های کلاسیک شخصیت اعتیادآور است. معمولاً لازم است مسئولیت پذیری و پاسخگو بودن در قبال رفتارها به افراد از سنین پایین آموزش داده شود به طوری که افراد اساساً انگیزه کمتری برای فرار از مسئولیت یا سرزنش دیگران پیدا کنند. در برخی موارد دیده شده که افراد موضوعاتی کوچک، روزمره و دارای اهمیت اندک (مانند استفاده از برخی تکیه کلام ها در کودکان) را با مسئولیت گریزی و انداختن تقصیرات برعهده دیگران به گره کوری تبدیل می‌کنند که خود به یک نقطه عطف در نحوه تفکر آنان مبدل می‌شود. مثلاً برخی کودکان برای فرار از تنبیه از سوی والدین خود تلاش می‌کنند مسئولیت را به گردن دیگری بیندازند و این امر در اثر تکرار به یک رفتار همیشگی در فرد مبدل می‌شود. بسیاری از مصرف کنندگان مواد مخدر امروز مدعی هستند که قربانی سوء رفتار دیگران شده اند. اگرچه در برخی از موارد واقعاً پای عضوی از خانواده یا گروه های دوستی و … در میان بوده و این واقعیت قابل انکار نیست، اما در تحلیل نهایی نمی‌‎توان هیچ فردی را بخاطر گرفتار شدن در بند اعتیاد کاملاً مبرا از مسئولیت دانست. صرفاً می‌توان گفت مثلاً در خصوص کودکی که در خانواده دارای عضو معتاد متولد می‌شود به نسبت سمی بودن شرایط این مسئولیت کمتر خواهد بود.

• هیجان طلبی مفرط

فردی که هیجان طلب است، دائما درصدد تجربه کردن احساسات و رفتارهایی است که به ترشح آدرنالین منجر می‌شود. افراط در این امر می‌تواند افراد را به تجربه مصرف مواد مخدر یا الکل نیز متمایل سازد. بدین ترتیب می‌بینیم که رفتاری که وجود حدی از آن برای تحرک فرد و زندگی او لازم و ضروری است در صورت افراطی شدن ممکن است به اعتیاد و گرفتاری همیشگی برای وی بیانجامد.