معرفی انواع مواد و عملکرد مراکز مقابله ای با اعتیاد(دوشنبه۲ تیر)
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشورهای درگیر با مواد مخدر و اعتیاد تغییراتی است که در الگوی مصرف میان دسته‌ای از مصرف‌کنندگان پدیدار می‌شود. ظهور مواد جدید، افزایش قیمت تمام شده مواد رایج (به دلایل مختلف)، مسدود شدن مسیرهای رایج ترانزیت و قاچاق، کشف پیش‌سازهای جدید و تغییر در فرمول شیمیایی مواد از جمله عوامل تغییر در الگوی مصرف مواد است. در سال‌های اخیر این روند، در کشورمان حرکت به سوی مصرف مواد صنعتی و کاهش یافتن میزان مصرف مواد سنتی است(اگرچه تریاک به عنوان یک ماده سنتی همچنان در ایران رایج ترین ماده مخدر است). موضوع مهم دیگر در زمینه درمان معتادان، کارنامه مراکز درمانی و کمپ‌هاست؛ باوجود اهمیت و لزوم تداوم فعالیت مراکز ترک اعتیاد، اما درصد بالای بازگشت معتادان و یا عود اعتیاد در ایران موضوعی است که نشان می‌دهد، فعالیت این مراکز باید مورد بازبینی و بهینه‌سازی قرار گیرد.
مطلب روز (دوشنبه ۲ تیر)
مقدمه
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشورهای درگیر با مواد مخدر و اعتیاد تغییراتی است که در الگوی مصرف میان دسته‌ای از مصرف‌کنندگان پدیدار می‌شود. ظهور مواد جدید، افزایش قیمت تمام شده مواد رایج (به دلایل مختلف)، مسدود شدن مسیرهای رایج ترانزیت و قاچاق، کشف پیش‌سازهای جدید و تغییر در فرمول شیمیایی مواد از جمله عوامل تغییر در الگوی مصرف مواد است. در سال‌های اخیر این روند، در کشورمان حرکت به سوی مصرف مواد صنعتی و کاهش یافتن میزان مصرف مواد سنتی است(اگرچه تریاک به عنوان یک ماده سنتی همچنان در ایران رایج ترین ماده مخدر است). موضوع مهم دیگر در زمینه درمان معتادان، کارنامه مراکز درمانی و کمپ‌هاست؛ باوجود اهمیت و لزوم تداوم فعالیت مراکز ترک اعتیاد، اما درصد بالای بازگشت معتادان و یا عود اعتیاد در ایران موضوعی است که نشان می‌دهد فعالیت این مراکز باید مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته و بهینه‌سازی شود.
پدیده مواد مخدر، محرک و روانگردان یکی از مهم‌ترین تهدیدهاتی است که امروز سلامت روانی و فیزیکی شهروندان کشورهای مختلف جهان را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. با توجه به اقلیم، سبک زندگی و فرهنگ‌های متفاوت در مناطق مختلف، کانون‌های کشت، تولید و قاچاق جهان در هر منطقه ماده خاصی را که بازار بهتری دارد تولید و روانه بازار مصرف می‌کنند. برای مثال کشت خشخاش و تولید تریاک در افغانستان باعث شده بازار مصرف قابل توجهی در کشورهای پیرامونی آن شکل گیرد. همچنین با توجه به ذائقه غیر سنتی اروپاییان در این قاره عمدتاً موادی همچون هروئین، شیشه، گل وکوکائین و انواع روانگردان‌های جدید به مصرف می‌رسد. از سوی دیگر در آمریکای شمالی کانابیس و کوکائین در صدر جدول قرار دارد و انواع اوپیوئیدهای تجویزی نیز در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد.
در واقع در هر منطقه بسته به اینکه کدام یک از مواد قابلیت کشت دارد و از جذابیت بیشتری برای مصرف کنندگان برخوردار است، گروههای دست اندرکار به سوی همان ماده برای کشت و تولید حرکت می‌کنند. این تفاوت و چندگانگی باعث شده امروزه با چندین نوع ماده غیرقانونی متفاوت در جهان روبه‌رو باشیم. در نتیجه این وضعیت شاهد آن هستیم که الگوهای مصرف در کشورها و مناطق مختلف جهان متفاوت است و سیاستگذاران این حوزه نیز برای پیشگیری و مقابله موثر با مواد باید از الگوهای مصرف در جهان و نیز منطقه خود آگاه باشند.
از سوی دیگر باید دانست که جهان کشت و تولید و قاچاق انواع مواد، یکی از انطباق پذیرترین فعالیت‌های اقتصادی (اگرچه غیرقانونی) به شمار می‌آید؛ بدین معنی که همواره قوانین محدود کننده و مجازات‌گر از سوی دولت‌ها برای افزایش کنترل بر فعالیت‌های این حوزه به‌روز شده و افزایش می‌یابد. در واقع قانون‌گذاران کشورها هم مواد تولید شده جدید را مورد آزمایش قرار می‌دهند و آنها را به فهرست مواد غیرقانونی و محدود می‌افزایند و هم فعالیت اقتصادی گروه‌ها و شرکت‌های مختلف مورد بازرسی مقام‌های ضمانت اجرای قوانین در کشورهای مختلف قرار می‌گیرد تا از پولشویی و فعالیت‌های پنهانی جلوگیری شود. در نتیجه این روند همیشگی، کارتل‌ها و گروههای سازمان یافته تبهکاری و مخدری آمادگی لازم برای انطباق دادن خود با قوانین جدید را دارند. یکی از راهکارهای این گروه‌ها برای رویارویی با قوانین جدید، تغییر فرمول‌های شیمیایی مواد تولید شده و تغییر ساختار آنها برای دستیابی به موادی جدید است که قانون هنوز آنها را محدود نکرده، اما همان تأثیر پیشین را دارد. به طور عمده این وضعیت را در خصوص NPS ها یا مواد روانگردان جدید شاهد هستیم که فرآورده‌هایی کاملاً مصنوعی و آزمایشگاهی هستند. بدین ترتیب است که ان.پی.اس ها به سرعت تکثیر می‌شوند و لذا از ۱۶۶ مورد در سال ۲۰۰۹ به ۸۰۳ مورد در سال ۲۰۱۹ بالغ شده که برابر با رشدی ۸۰۰ درصدی است. در این میان مصرف ۶ نوع ماده روانگردان جدید در کشورمان بیش از سایر NPS ها گزارش شده که این ۶ مورد عبارتند از دستمال، قرص‌های اکستازی، کمیکال، ال.اس.دی و نمک حمام. همچنین همه ان.پی.اس های موجود در ایران در فهرست سازمان ملل وجود دارد.[۱]
از این رو به نظر می‌رسد اطلاع‌رسانی درباره انواع مواد جدید برای تنویر افکار عمومی و آگاهی بخشی به جامعه امری ضروری است. البته نوع اطلاع‌رسانی باید به گونه‌ای باشد که عملکرد معکوس پیدا نکند و تبدیل به عاملی برای کنجکاوی نشود و افراد را به سمت مصرف آزمایشی سوق ندهد. برای جلوگیری از این مخاطره، لازم است در حین معرفی انواع مواد به جامعه و به‌ویژه دانش آموزان و نوجوانان، اطلاعات به اندازه کافی و نه در حدی که ذهن مخاطب بیش از آنکه اطلاعات جدیدی به دست بیاورد، دچار سوال‌های جدیدی شود، انتقال داده شود.
تحولات الگوی مصرف در ایران
الگوی مصرف انواع مواد از مهم‌ترین متغیر‌ها در زمینه سیاست‌گذاری مواد مخدر است. در واقع وقتی شیوع شناسی منقح و متقنی از مواد مختلف در هر کشور داشته باشیم می‌توانیم برای مقابله با اعتیاد در آن کشور سیاست‌گذاری مناسب‌تری انجام دهیم. در ایران به طور سنتی مخدر تریاک رایج‌ترین ماده مصرفی بوده است. این ماده برای سال‌های سال تنها ماده اعتیادآور مورد مصرف در ایران به حساب می‌آمده ولی در ۵۰ سال گذشته مواد جدیدی نیز به بازار مصرف در ایران افزوده شده رفته رفته از میزان مصرف تریاک کاسته شده است. با این وجود تریاک که طبق آخرین شیوع شناسی انجام شده در کشورمان در سال ۱۳۹۴ اندکی بیش از ۵۰ درصد مصرف کلی کشور را به خود اختصاص داده، همچنان در صدر جدول مصرف ایران قرار دارد. طبق این شیوع شناسی دومین ماده پر مصرف در کشورمان در حال حاضر گل است که نزدیک به ۱۲ درصد مصرف کنندگان را مشغول به خود کرده و ماده محرک شیشه نیز با ۹ درصد در جایگاه سوم قرار دارد. ۳۰ درصد باقی مانده میان سایر مواد دیگر نظیر کراک، هروئین، حشیش و اکستازی تقسیم می شود.
نمودار ۱) مواد غالب مصرفی در ایران ۱۳۹۴[۲]
با این وجود اگر به شیوع شناسی سال ۱۳۹۰ (یعنی تنها چهار سال قبل از آخرین شیوع شناسی انجام شده در کشور) نگاهی کنیم، تحول قابل توجهی را در الگوی مصرف ایرانیان درخواهیم یافت. در سال ۱۳۹۰ محرک گل که در سال ۱۳۹۴ به جایگاه دوم رسیده، هنوز بین ۵ ماده مصرفی نخست نیز نبوده است. در این سال تریاک با ۵۵ درصد در صدر جدول قرار دارد، اما شیشه با ۲۶ درصد در جایگاه دوم قرار دارد و ۱۵٫۹ درصد مصرف کنندگان نیز کراک مصرف می‌کرده‌اند. هروئین با ۹٫۸ درصد، حشیش با ۶٫۴ درصد و اکستازی با ۳٫۱ درصد به ترتیب در رده‌های چهارم تا ششم قرار داشته‌اند.
نمودار ۲) مواد غالب مصرفی در ایران ۱۳۹۴[۳]
تحولاتی که در الگوی مصرف میان مصرف کنندگان ایرانی رخ داده اولاً نشان دهنده ماهیت متغیر بازارهای مواد در کشورهای مختلف است و از سوی دیگر نیز حاکی از حرکت فزاینده به سوی مصرف مواد صنعتی تر و کاسته شدن از مصرف مواد سنتی است. دانستن این موضوع به سیاستگذاران کمک می‌کند ضمن آگاهی بخشی رابطه با موادی که در سال‌های اخیر رایج شده بخشی از جذابیت آنها که ناشی از آگاهی‌های کاذب و اخبار جعلی است را در جامعه از میان ببرند. برای نمونه بسیاری از کارتل‌های تولید و توزیع ماری‌جوانا یا همان ماده گل و کانابیس با استناد به ریشه گیاهی این ماده آن را غیراعتیادآور و صرفاً دارای پیامدهای مفید و موثر برای بدن معرفی کرده اند. سرعت بالای گسترش مصرف این ماده در ایران نیز نشان می‌دهد که فرضیات باطلی همچون گزاره مذکور از اهمیت بالایی در گسترش مصرف کانابیس تأثیر قابل توجهی برجا گذاشته است. افزون بر این پیمایش‌ها و نظرسنجی‌های انجام شده در کشور نیز نشان می‌دهد، بخش مهمی از مصرف کنندگان گل، اعتقاد دارند این ماده اعتیادآور نیست.
همچنین سیاستگذاران با اطلاع از کاهش شتاب در افزایش مصرف شیشه و رشد قابل توجه مصرف گل روندهای اصلی بازار مصرف در کشور را مورد شناسایی قرار می‌دهند و می‌توانند پیش‌بینی کنند که گروههای مخدری برای تأمین نیاز این بازارها مجدد اقدام خواهند کرد و برای این هدف مسیرهای احتمالی و روش‌های انتقال کدام موارد خواهد بود
الگوی ترانزیت مواد و پاندمی کروناویروس
با همه‌گیری جهانی کروناویروس در جهان از اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی، کلیه فعالیت‌های انسانی مختل شد و در نتیجه اختلال در فعالیت‌های روزمره، اجتماعی، ورزشی، اقتصادی و … جهان جرم و جنایت نیز تحت تأثیر قرار گرفت که در مقاله دیگری به صورت مبسوط به این موضوع خواهیم پرداخت. تعطیلی طولانی مدت فعالیت شرکت‌های هواپیمایی و حمل و نقل در طول همه‌گیری جهانی کروناویروس و بیماری کووید – ۱۹ بر فعالیت‌های مجرمانه نیز تأثیر مستقیم داشته است و گروههای تبهکاری فعال در زمینه قاچاق مواد مخدر را به صرافت تغییر روش‌های ترانزیت کالاهای خود انداخت. به طوری که برخی از قاچاقچیان اهل آمریکای لاتین با پیش بینی کند شدن روند تجارت جهانی به دلیل همه گیری کروناویروس به حمل و نقل دریایی روی آوردند. مقام‌های حوزه ضمانت اجرای قوانین اروپا در این راستا از افزایش چشمگیر محموله‌های کوکائین کشف شده در بندر آنتروپ بلژیک در خلال ماه های مارس و آوریل ۲۰۲۰ خبر داده اند. برای مثال در ماه آوریل یک محموله ۵ تنی بزرگ درون کانتینری حامل ماهی مخفی شده بود، کشف شد. چند هفته قبل‌تر نیز نیروهای پلیس پرو یک محموله کوکائین پنهان شده در کانتینری حامل ماسک‌های جراحی به مقصد چین را در بندر کایائو مصادره کرد.
از سوی دیگر در سه ماهه نخست سال ۲۰۲۰ حدود ۱۷٫۵ تن کوکائین به مقصد اروپا را از مبدأ آفریقای جنوبی در روتردام هلند مصادره کرد، در حالیکه در مدت مشابه سال گذشته میزان کشفیات بین ۴ تا ۶٫۶ تن در نوسان بود.
در همین راستا «باب فن دن برگ»، عضو تیم برنامه کنترل کانتینر دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل تأکید می‌کند: «از زمانیکه تدابیر امنیتی اعمال شده در کشورهای آمریکای لاتین کاهش یافت و تجارت دریایی جهانی آسان تر شد، شاهد کاهش چشمگیری در کشفیات هستیم که نشان از افت محموله‌های دریایی مواد دارد.» وی می‌افزاید: «اکنون رساندن کوکائین به بندرها بسیار دشوارتر شده است، زیرا مرزها بسته شده، جاده‌ها نیز بسته شده و همه جا پلیس می بینید.»
همچنین باوجود تعطیل شدن فعالیت های بسیاری از فرودگاه های بین المللی، تصاویر ماهواره ای حاکی از رفت و آمد زیاد هواپیماها به مقصد و از مبدأ گینه بیسائو هستند، این امر نشان می دهند نقش این کشور به عنوان قطب ترانزیت کوکائین ادامه دارد.
تا هنگامی که محدودیت‌های کرونایی در کشورهای جهان وجود دارد، قاچاقچیان سعی در تغییر روش های قاچاق و استفاده از مسیرهای جایگزین خواهند کرد، اما به نظر می‌رسد این تغییرات موقتی باشد و با باز شدن مجدد شریان‌ها ارتباطی و مسیرهای زمینی و هوایی، دیگر بار این مسیرها مورد استفاده گروههای تبهکاری قرار بگیرد.
تغییر روش‌ها و مسیرها باعث شده در کشورمان نیز قاچاقچیان رو به استفاده از مسیرهای دریایی بیاورند. کشف ۹۰۰ کیلوگرم انواع مواد در اواسط خرداد ماه ۹۹ در استان مرزی هرمزگان[۴] نشان می‌دهد، تغییر جهانی الگوهای ترانزیت بر کار قاچاقچیانی که بازار ایران را هدف گرفته اند نیز موثر واقع شده است.
کارنامه مراکز درمانی در ایران
ضلع دیگر معضل مصرف مواد، درمان معتادان است. نظام درمان معتادان می‌تواند مشکلات کشورها را در این زمینه به شدت کاهش دهد. با این حال بازگشت متقاضیان ترک اعتیاد به مصرف نیز یکی از رویدادهای رایج در جهان است. تعداد زیادی از افرادی که به مراکز درمانی و کمپ‌های ترک اعتیاد مراجعه می‌کنند، پس از مدتی به مصرف باز می‌گردند و اصطلاحاً اعتیاد در آنها عود می‌کند. میانگین جهانی عود اعتیاد در جهان در سال ۲۰۱۴ بین ۴۰ تا ۶۰ درصد بوده، درحالیکه میانگین بازگشت به اعتیاد در ایران به ۹۰ درصد می‌رسد. این امر نشان می‌دهد که پروتکل‌های درمانی در مراکز ترک اعتیاد و نیز فعالیت این مراکز در کشورمان نیازمند بازنگری جدی است.
با نگاهی آسیب‌شناسانه به فعالیت‌های این حوزه می‌توان میانگین فعلی را کاهش محسوسی داد. برای نمونه به نظر می‌رسد یکی از حلقه‌های مفقوده در چرخه درمان عدم تغییر افکار معتادان و متقاضیان ترک اعتیاد است. در واقع به در بسیاری از مراکز ترک اعتیاد در ایران، به صرف سمزدایی و خروج آثار از مواد از بدن فرد اکتفا شده و تلاش کمتری برای کنترل افکار آنها می‌شود.
پی‌نوشت‌ها
[۱] . http://cudras.ir/1398/10/11/%d9%85%d9%88%d8%a7%d8%af-%d8%b1%d9%88%d8%a7%d9%86%da%af%d8%b1%d8%af%d8%a7%d9%86-%d8%ac%d8%af%db%8c%d8%af/
[۲] – کتاب سال ۱۳۹۴ ستاد مبارزه با مواد مخدر
[۳] – از آنجاکه برخی از مصرف کنندگان چند ماده را مصرف می کنند، مجموع درصدهای این نمودار از ۱۰۰ بیشتر می شود.
[۴] – https://www.yjc.ir/fa/news/7378216/%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%A8%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%DB%B9%DB%B0%DB%B0-%DA%A9%DB%8C%D9%84%D9%88-%DA%AF%D8%B1%D9%85-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%DB%B1%DB%B0-%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%DA%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B1%DA%AF
مقالات مرتبط: