نمایش طالبان؛ تغییر روش تولید مواد مخدر از سنتی به صنعتی

توافق دوحه و فتح کابل توسط طالبان نخست نگرانی‌های جدی برای کشورهای منطقه در خصوص جرائم سازمان یافته ایجاد کرد. یکی از بزرگترین مشکلات همیشگی کشورهای جهان و منطقه با افغانستان در خصوص کشت و پخش مواد مخدر بوده است.

افغانستان از سال 1991 یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد مخدر در جهان است. در سال ۲۰۰۷ زمین‌هایی که برای تولید خشخاش در افغانستان به کار گرفته می‌شد، از میزان زمین‌هایی که برای پرورش کوکائین در آمریکای جنوبی مورد استفاده قرار می‌گرفت بیشتر بود. از این رو درآمد مواد مخدر ۳۵ درصد از تولید ناخالص داخلی افغانستان را تشکیل می‌داد. به همین دلیل مبارزه با این بخش یکی از مشکلات مهم دوران جمهوریت و امروز طالبان محسوب می‌شود.

پیش از این در سال ۲۰۰۴ براساس فتوای صادره از سوی علمای افغانستان، تولید و مصرف تریاک مخالف قواعد شریعت اسلامی معرفی شد و برای آن مجازات در نظر گرفتند، اما این موضوع روند کشت خشخاش را متوقف نکرد. تا اینکه در فروردین ماه ۱۴۰۱ هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان با صدور فرمانی کاشت خشخاش را در سراسر افغانستان ممنوع و حرام اعلام کرد. فرمانی که کشورهای همسایه و سازمان‌ها‌ی بین‌المللی می‌گویند آن‌گونه که دستور داده شده بود، عملیاتی نشده است.

طبق یافته‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC) ) در سال ۲۰۲۴، افغانستان برای سال‌ها بزرگترین کشت‌کننده خشخاش در جهان بوده که به عنوان پایگاه هروئین توزیع‌شده در اروپا، آفریقا و کانادا استفاده می‌شود. با به قدرت رسیدن طالبان در آوریل ۲۰۲۲، دولت جدید افغانستان ممنوعیت شدیدی را برای کشت خشخاش وضع شد و نه تنها عرضه مواد غیرقانونی مانند هروئین، بلکه عرضه مواد افیونی با نسخه پزشکی را نیز محدود کرد.

درنتیجه از زمان اعلام ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، کشت این گیاه حدود ۹۵ درصد کاهش یافته و از ۲۳۳ هزار هکتار در سال ۲۰۲۲ به ۱۰ هزار و ۸۰۰ هکتار در سال ۲۰۲۳ رسیده است. همچنین این امر به کاهش ۹۵ درصدی عرضه تریاک از شش هزار و ۲۰۰ تن در سال ۲۰۲۲ به ۳۳۳ تن در سال ۲۰۲۳ منجر شده است. با این حال کاهش تولید باعث افزایش قیمت تریاک در بازارهای محلی شده است. در سال 2023، قیمت تریاک به طور متوسط تا 120 درصد افزایش یافت.

کاهش کشت خشخاش در افغانستان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تریاک در جهان، به موضوعی بسیار مهم در سطح بین‌المللی تبدیل شده است. سازمان‌های بین‌المللی مختلفی به این موضوع پرداخته‌اند و تلاش‌هایی برای کاهش کشت خشخاش و توسعه جایگزین‌های اقتصادی برای کشاورزان در افغانستان انجام داده‌اند.

تا جایی که سازمان‌های مختلف بین‌المللی این موضوع را با جدیت دنبال می‌کنند. دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) در مدتی که طالبان کشت تریاک را ممنوع کرده، سعی داشته تا همکاری با طالبان و سایر نهادهای بین‌المللی برای اجرای برنامه‌های کاهش کشت و ترویج کشاورزی جایگزین را بررسی کند. همچنین (UNODC) در پروژه‌های توسعه‌ای برای ترویج کشاورزی جایگزین و بهبود معیشت کشاورزان شرکت می‌کند.

از سوی دیگر بانک جهانی پروژه‌های توسعه‌ای و زیرساختی را ارائه داده که  سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در پروژه‌های زیرساختی و توسعه اقتصادی در مناطق روستایی افغانستان انجام دهد. همچنین سعی دارند که با ارائه وام و حمایت‌های مالی به کشاورزان برای کشت محصولات جایگزین مانند زعفران، گندم، و میوه‌جات کمک کنند.

 

از سوی دیگر سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) همزمان با ممنوعیت کشت خشخاش ارائه برنامه‌های آموزشی به کشاورزان درباره تکنیک‌های کشاورزی پایدار و مدیریت منابع آب ارائه کرده و FAO)) به کشاورزان کمک می‌کند تا به تولید محصولات با ارزش بالاتر مانند زعفران و گیاهان دارویی روی آورند.

 

ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان نه تنها به دلیل تاثیرش بر بازارهای جهانی بلکه به دلیل پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی نیز اهمیت دارد.

 

ضرر بزرگ کشاورزان افغان

برنامه دو دهه گذشته مبارزه با مواد مخدر و ارائه جایگزین‌هایی برای کشت به کشاورزان از جمله گندم یا زعفران با شکست مواجه شدند. حال با توقف ناگهانی کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان، ضربه جدی به تولید ناخالص داخلی و معیشت مردم افغانستان وارد شد.

تنها در سال ۲۰۲۲، تولید تریاک بین ۹ تا ۱۴ درصد از GDP افغانستان را تشکیل می‌داد. بانک جهانی اعلام کرد در نتیجه منع کشت خشخاش و معرفی نشدن کشت جایگزین، کشاورزان افغانستان بیش از یک میلیارد دلار زیان دیده‌اند.

از سوی دیگر کشاورزان افغان که به محصولات جایگزین روی آورده‌اند، متوجه شدند که بسیاری از آنها دیگر به راحتی در به دلیل تأثیر تغییرات آب و هوایی و ریشه‌کنی خشخاش رشد محصولات جدید در برخی مناطق ممکن نیست. زیرا میانگین دمای سالانه در افغانستان در نیم قرن گذشته تا 3.2 درجه فارنهایت افزایش یافته، که دو برابر افزایش میانگین جهانی است. این روند در جنوب این کشور که خشخاش کشت می‌شد تا 4.3 افزایش یافته است.

 

با قدرت رسیدن طالبان بسیاری از نهادهای بین‌المللی کمک‌های مادی و غیرمادی خود به افغانستان را قطع کردند. امروز مردم افغانستان با مشکلات فراوان اقتصادی روبرو هستند. در چنین شرایطی مقامات طالب مدعی‌اند که به دنبال ریشه‌کن کردن کشت خشخاش در افغانستان هستند. بدون شک کشاورزان افغانستانی ترجیح می‌دهند تا به کشت خشخاش ادامه دهند مگر آنکه جایگزینی با سود اقتصادی بسیاری بالاتری پیدا شود.

برهمین اساس برخی کارشناسان معتقد هستند که طالبان به دنبال ریشه‌کن کردن مواد سنتی در افغانستان نیست، بلکه قصد دارد تا با همکاری شبکه بین‌المللی قاچاق مواد مخدر، به سمت تولید انواع مواد صنعتی، به‌ویژه متامفتامین حرکت کند.

این روند در حالی آغاز شده است که براساس آمارهای سال 2021- 2022 میلادی قریب به 29 درصد از تولیدناخالص داخلی افغانستان را تجارت غیرقانونی مواد مخدر تشکیل می‌داد. حال دولت مستقر در افغانستان با همراهی دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل و موسسه «الکیس» مدعی است که 90 درصد زمین‌های زیرکشت خشخاش از بین رفتند!

این ادعا در حالی از سوی این نهادهای بین‌المللی و برخی کارشناسان غربی تایید می‌شود که هنوز پاسخ روشنی در خصوص منابع مالی جایگزین کابل داده نشده است. با حذف خشخاش از الگوی کشت افغانستانی، اکنون کشاورزان این کشور قریب به 160 هزار هکتار از زمین‌های خود را به کشت گندم اختصاص دادند.

براساس مطالعات میدانی در افغانستان درآمد کشاورزان این کشور از 1 میلیارد و 360 میلیون دلار به 110 میلیون دلار در سال 2023 کاهش پیدا کرده است. «الکیس» پس از تایید سیاست‌های «انقباضی» طالبان در قبال تجارت مواد مخدر مدعی می‌شود که به دنبال این سیاست قریب به 1 میلیارد دلار از درآمدهای طالبان کاسته شده و پیامدهای ناگوار اقتصادی پیش‌رو افغانستان است.

نکته جالب توجه آن است که کشاورزان افغانستانی برای جبران درآمدهای ناشی از کشت خشخاش چاره‌ای از جایگزین کردن با کشت زعفران ندارند. در چنین شرایطی سازمان ملل از کشورهای همسایه افغانستان می‌خواهد تا از طریق همکاری با طالبان و ارائه کمک‌های مالی به این گروه زمینه تداوم این سیاست ضدمخدری را پیدا کنند.

 

شیشه جایگزین تریاک

دو سال از صدور فرمان رهبر طالبان درباره ممنوعیت کشت، تولید، استفاده و انتقال، خرید و فروش مواد مخدر در افغانستان می‌گذرد؛ اما تولید و قاچاق همچنان ادامه دارد و مواد مخدر صنعتی هم به صورت بی‌سابقه‌ای رشد کرده است.

طبق گزارش سازمان ملل تولید تریاک در افغانستان کاهش ۹۵ درصدی داشته است. البته پیشتر ملا عبدالحق همکار، معاون مبارزه با مواد مخدر وزارت داخلی طالبان در ۳۰ شهریور 1۴۰۲ مدعی شد که کشت خشخاش در افغانستان به صفر رسیده و در یک سال گذشته نیز بیش از ۷۸ هکتار از کشتزارهای این ماده مخدر تخریب شده‌ است.

با این حال ایران و پاکستان اما همچنان مقادیر انبوه مواد مخدر شیشه و تریاک را در مرز با افغانستان کشف و ضبط می‎کنند. اسکندر مومنی، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران از افزایش ٢٠ درصدی قاچاق متامفتامین از افغانستان به ایران خبر داده است.

امروز نیز یکی از مسیرهای پرتردد قاچاق‌بران مواد مخدر که بزرگراه پامیر است شاهد قاچاق متامفتامین به کشورهای آسیای میانه، روسیه و اروپا است.

در واقع بعد از فتوای رهبر طالبان برخی گزارش‌های بین‌المللی از افزایش تعداد مراکز تولید متامفتامین و مقدار کشفیات شیشه در مسیرهای قاچاق مواد از مبدا افغانستان خبر می‌دهند. با کشف گیاهی به نام «افدرا» وابستگی افغانستان به پیش‌ساز وارداتی برای تولید متامفتامین از بین رفته و به نظر، نسل جدید تولیدکنندگان و قاچاقچیان مواد در این کشور، به دنبال تولید مواد صنعتی با هدف کسب سود بیشتر و ریسک کمتر هستند.

وجود آشپزخانه‌های تولید شیشه در افغانستان و همچنین افزایش بی‌رویه تولید مواد صنعتی به ویژه شیشه در دهه اخیر با حمایت مستقیم آمریکا در افغانستان نگرانی‌ها را به شدت افزایش داده است. در حقیقت تولید شیشه طی سه الی چهار سال اخیر در افغانستان شدت گرفته و به نظر بی‌قانونی حاکم بر این کشور علت اصلی این شرایط است.

غاده ولی، مدیر اجرایی دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد گفته است: افزایش قاچاق متامفتامین در افغانستان و منطقه حاکی از تغییر قابل توجهی در بازار مواد مخدر غیرقانونی است و توجه فوری ما را می‌طلبد.

از سوی دیگر هانس جاکوب شیندلر اشاره کرده، طالبان ممکن است به دنبال تغییر در نوع تولید مواد مخدر و انتقال به تولید متامفتامین باشند که به منابع کمتری نیاز دارد و سودآوری بیشتری دارد.

برابر گزارش‌ها صنعت متامفتامین فرصت‌های شغلی برای بیش از ۲۰۰۰۰ نفر فراهم کرده که از این تعداد ۵۰۰۰ نفر در لابراتوارهای متامفتامین مشغول به کار هستند. برنامه توسعه‌ای سازمان ملل هم اعلام کرد که افغانستان ۴ میلیون مصرف‌کننده مواد مخدر دارد و یکی از کشورهای دارای بالاترین نرخ اعتیاد در جهان است.

چیزی که اکنون شاهد آن هستیم رشد تجارت مواد مخدر به‌ویژه رونق در صنعت متامفتامین و تبدیل‌شدن آن به تجارتی سودآور برای باندهای عظیم مافیایی و سایر بازیگران  در این تجارت مرگبار است.

 

البته واقعیت آن است که طالبان راه خود را تغییر نداده اند بلکه تنها محصول شان را تغییر دادند. در واقع کشت تریاک ممنوع شده اما مواد مخدر صنعتی که به سودتر است جایگزین شده است. یعنی از تولید مواد مخدر سنتی به صنعتی تغییر راه داده‌اند.

 

بازی سیاسی برای به رسمیت شناختن

در آوریل 2022، طالبان اعلام کرد که کشت خشخاش و تولید تریاک در افغانستان ممنوع است. بسیاری این اعلامیه را بخشی از تلاش‌های طالبان برای جلب رضایت جامعه بین‌المللی و کسب مشروعیت بین‌المللی اعلام کردند.

طالبان به شدت به دنبال به رسمیت شناخته شدن در سطح بین‌المللی هستند. ممنوعیت تولید تریاک می‌تواند به عنوان یک ابزار دیپلماتیک برای کسب حمایت جامعه بین‌المللی مورد استفاده قرار گیرد.

در حقیقت موضع طالبان را بیشتر باید سیاسی دید. زیرا  طالبان به رسمیت شناخته نشده و یکی از مطالبات جامعه بین‌المللی که در دوحه 3 به خوبی نمایان شد، کاهش تولید مواد مخدر در این کشور است. بر همین اساس فتوای صادر شده از سوی طالبان بیشتر به دلیل جلب رضایت جامعه بین‌المللی و حمایت گرفتن برای به رسمیت شناخته شدنشان است.

هانس جاکوب شیندلر، مدیر ارشد پروژه مبارزه با افراط گرایی مستقر در لندن و نیویورک نیز ممنوعیت کاشت خشخاش را واقعی نمی‌داند و فقط ژستی‌ برای به رسمیت شناخته شدن طالبان از سوی جامعه بین المللی مطرح می‌کند. در واقع، از دید او تصمیم طالبان یک بازی برای تنوع بخشی بوده و گفت که اگر من یک طالب بودم به سراغ شیشه می‌رفتم.

از سوی دیگر این اقدام می‌تواند به طالبان کمک کند تا تحریم‌های اقتصادی علیه افغانستان کاهش یابد و کمک‌های مالی و توسعه‌ای بیشتری دریافت کنند. طالبان با اعمال سیاست‌های جدید در زمینه مواد مخدر، سعی در بهبود روابط با کشورهای همسایه و دیگر کشورها دارند که از تجارت مواد مخدر آسیب دیده‌اند. همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مبارزه با مواد مخدر نیز می‌تواند به تقویت این روابط کمک کند.

اقتصاد افغانستان به شدت به کمک‌های بین‌المللی و کشاورزی وابسته است. با کاهش تولید تریاک، درآمدهای قابل توجهی از دست خواهد رفت که می‌تواند به بحران اقتصادی منجر شود. اما با به رسمیت شناخته شدن طالبان توسط اعضای سازمان ملل و طی شدن موفقیت آمیز این مرحله بدون شک روند اقتصادی طالبان نیز تغییرات جدی خواهد داشت. همچنین می‌تواند نقش پررنگ تری در منطقه داشته باشد.

در نتیجه، اقدامات طالبان در زمینه کاهش تولید تریاک نشان‌دهنده تلاش برای بهبود روابط بین‌المللی و کسب مشروعیت است. برهمین اساس طالبان راه خود را تغییر نداده‌، بلکه تنها نوع محصول خود را تغییر داده و سعی دارد با نمایش جدید خود به مشروعیت جهانی نیز دست یابد.

 

پرستو بهرامی راد، کارشناس مسائل افغانستان

 

منابع :

 

– [UNODC Afghanistan Opium Survey](https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/opium-crop-monitoring.html)

– [World Bank Projects in Afghanistan](https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/projects-summary?lang=en&countrycode=AF)

– [FAO’s Work in Afghanistan](https://www.fao.org/afghanistan/en/)

– [USAID Afghanistan Projects](https://www.usaid.gov/afghanistan)