پاکستان و تابوی زنانه اعتیاد

مسئله اعتیاد زنان امروزه به عنوان فرایندی متفاوت از اعتیاد مردان معرفی می شود وجنسیت زدایی از این حوزه یکی از دغدغه های اصلی در کنترل اعتیاد روز افزون زنان است. با توجه به نقش زنان در زنجیره تولید، توزیع و قاچاق مواد مخدر و عدم توجه به تفاوت های جنسیتی در سیاست‌گذاری ها و برنامه ها، اعتیاد زنان در مناطق ویژه‌ای مانند محور هلال طلایی[۱](ایران، پاکستان و افغانستان) که به شدت تحت تاثیر کشت و قاچاق مواد مخدر از یک سو، و محدودیت های فرهنگی، اجتماعی از سوی دیگر قرار دارد، بحران های جدی برای خانواده و جامعه رقم زده است. از این رو، نوشتار پیشِ‌رو با عنوان «ارزیابی تطبیقی اعتیاد زنان در هلال طلایی» با نگاهی متفاوت و استفاده از آمار و اطلاعات موردی و تخمینی وضعیت اعتیاد زنان را در سه کشور پاکستان، افغانستان و ایران، در سه نوشتار مجزا و بر اساس متغییرهای «الگوی مصرف مواد»، «آمار تعداد مصرف‌کنندگان»،«گروه های سنی»، «میانگین سنی»، «سطح تحصیلات» و «شرایط اجتماعی بروز اعتیاد زنان» مورد بررسی قرار می دهد. در پایان نیز تلاش خواهیم کرد یک جمع‌بندی منقح و شفاف از اشتراکات و تفاوت‌های محیطی و ساختاری که به افزایش اعتیاد زنان در این سه کشور انجامیده ارائه کرده و از این رهگذر به مدلی برای هم‌اندیشی و افزایش ارتباطات سه کشور در چارچوب اتحادیه های منطقه ای جهت حل و کنترل بحران اعتیاد زنان دست‌یابیم.

نوشتار نخست: پاکستان و تابوی زنانه اعتیاد

مصرف مواد مخدر در پاکستان یکی از مهم‌ترین محورهای نگرانی دولت پاکستان است و طبق گزارش سازمان ملل متحد در پاکستان حدود ۶٫۷ میلیون مصرف کننده مواد وجود دارد که  از این تعداد ۷۸ درصد آنها مرد و ۲۲ درصد دیگر زن و روی‌هم رفته در سال تقریباً ۴۴ تن مواد مصرف می‌کنند. در این میان اما سالانه حدود ۴۰۰ هزار نفر به تعداد معتادان مواد مخدر در پاکستان اضافه می شود. همچنین بیشترین تعداد معتادان به هروئین در پاکستان زیر ۲۴ سال سن دارند و این نسبت دو تا سه برابر بیشتر از ایالات متحده آمریکاست که رکورد‌دار مصرف مواد در جهان به حساب می‌آید[۲]. یکی از معضلات پاکستان در این زمینه نبود ظرفیت برای آگاهی‌رسانی و آموزش به مردم و مبارزه پایه‌ای با مواد است. عدم آگاهی از مضرات مواد مخدر یکی از عوامل افزایش شمار مصرف‌کنندگان مواد مخدر در پاکستان به شمار می‌آید. برابر گزارش سازمان ملل، پاکستان در حال حاضر توانایی مبارزه سیستماتیک با این موضوع را در بخش‌های پیشگیری، کشف و امحا ندارد و تنها پاره‌ای عملیات مقطعی در دوره‌های زمانی مختلف گه‌گاه به ‌صورت تصادفی یا نمایشی صورت می‌پذیرد.

پاکستان در سال ۲۰۱۵ چندین عملیات ویژه مقابله علیه مواد مخدر نظیر آگاهی‌رسانی عمومی، کشف و ضبط و دستگیری قاچاقچیان انجام داد. برای نمونه نهادهای اجرای قانون بیش از ۹۰ قاچاقچی عمده مواد مخدر را که اداره مبارزه با مواد مخدر امریکا[۳] شناسایی و معرفی کرده بود، دستگیر کردند. نیروهای مبارزه با مواد مخدر پاکستان[۴] و اداره مبارزه با مواد مخدر پاکستان در گزارش سال ۲۰۱۵ از کشف و ضبط ۱۲٫۱۶ تن هروئین، ۱۵٫۵۰ تن تریاک، ۳۰ کیلوگرم کوکائین و ۶۴٫۱۳۳ تن حشیش خبر داده‌اند. کشفیات سال ۲۰۱۵ نزدیک ۳۰ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن افزایش‌یافته است. بااین‌حال، بودجه محدود دولت پاکستان در این زمینه و تمرکز قانونی روی مسائل درگیر با امنیت ملی که تهدید آنی محسوب می‌شوند نظیر افراط‌گرایی و گسترش خشونت مانعی بر سر راه مبارزه و کنترل مواد مخدر در این کشور است[۵].

    حدود نیمی از جمعیت پاکستان را زنان تشکیل می دهند که محدودیت های شدیدی بر آنها در جامعه پدرسالارانه  و وابسته به سنت های قدیمی، اعمال می شود. روابط جنسیتی در این کشور بر اساس دو فهم اساسی شکل گرفته است: اول، زنان به طور کلی وابسته به مردان هستند. دوم، غیرت و افتخار مرد وابسته به حفاظت از زنان و خانواده است. همین نگرش نابرابری جنسیتی فاحشی میان زنان و مردان در جامعه پاکستان در حوزه سلامت، آموزش، اشتغال، فرصت های درآمد و مشارکت سیاسی رقم زده است. به همین دلیل در بسیاری نقاط پاکستان به جز شهرهای بزرگ، مانند: اسلام آباد و کراچی که این نگاه کمی تعدیل شده، محرمانه بودن و تحت اطاعت بودن زنان به واسطه مردان امری معمول است.

در پاکستان تاریخ طولانی از خشونت و تبعیض جنسیتی علیه زنان وجود دارد، در این کشور زنان به مثابه کالای مردان یا موجودی که در نتیجه رابطه خویشاوندی سبب شده، دیده می شود. اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر

که در مرکز کشت و تولید خشخاش جهان قرار دارد رو به افزایش است. بحران اعتیاد در زنان با توجه به پیامدهای شدید آن بر خانواده و جامعه امروزه در پاکستان به مسئله ای مهم تبدیل شده و عوامل مختلفی بر دلایل شروع مصرف مواد در زنان اثر دارد و برخی از آنها در بین زنان شایع تر از مردان است. استرس و خلق منفی در زنان پاکستان که با محدودیت های اجتماعی سخت گیرانه روبروست، یکی از دلایل اصلی اعتیاد است. پاکستان در حوزه اعتیاد زنان با دو مسئله اصلی روبرو است:

اول، افزایش روز افزون مبتلایان به مواد مخدر؛ دوم، تغییرات الگوی مصرف.

    به طور کلی نمی توان آمار و گزارش دقیقی به دلیل محدودیت اجتماعی و فرهنگی جامعه پاکستان در مورد اعتیاد زنان ارائه داد، اما می توان تخمین های جدیدی از روند رو به افزایش اعتیاد در زنان نشان داد. بر اساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد، به طور کلی با توجه به نقش جنسیت، هنجارها و نیز نفوذ فرهنگی و اجتماعی موانع بیشتری در مصرف مواد مخدر برای زنان نسبت به مردان اعمال می شود.

   تفاوت موجود میان مصرف مواد مخدر در میان زنان و مردان، بیش از هر چیز دیگری در مورد مصرف مخدرهایی همچون شاهدانه و تریاک مشخص می شود که در منطقه هلال طلایی از سابقه طولانی برخوردار است. در پاکستان مصرف مخدرهایی مانند شاهدانه و تریاک در مردان رواج بیشتری دارد و میزان بسیار ناچیزی از مصرف این دو مخدر در میان زنان گزارش شده است، ولی میزان مصرف مسکن‌ها و آرام‌بخش ها برای مقاصد غیرپزشکی در میان زنان و مردان یکسان است.

   در مطالعه و تحقیق جامعی که از میان ۴۶۳۲ مصاحبه شوند زن در پاکستان جهت تخمین وضعیت اعتیاد زنان بر اساس مداخلات هدفمندی نظیر، محیط جغرافیایی، اقتصاد، بررسی موانع مختلف فرهنگی و اجتماعی، وضعیت قوانین کیفری و در دسترس بودن خدمات درمان در گروه های هدف انجام شده، نتایج زیر حاصل شده است:

  جامعه آماری این مطالعه ۴۶۳۲ مصاحبه شونده است؛ بر این اساس، برخلاف مصرف کنندگان مرد مواد مخدر که ممکن است چند ماده مخدر را با هم مصرف کنند، استفاده از مواد مخدر در زنان پاکستان به دلیل محدودیت های حاکم بر جامعه پاکستان، محرمانه و پنهان و یک فعالیت فردی و در انزوا است و معمولاً یک ماده مخدر مصرف می کنند. برخلاف مردان که معمولاً مصرف مواد را از جمع دوستان خود شروع و ممکن است الگوی چند مصرف در میان آنها شایع باشد.

    بر اساس این مطالعه، ۲۸ درصد افراد مصاحبه شونده به نوعی از مواد مخدر اعتیاد دارند. از این میان ۱۴٫۲ درصد حشیش، ۱۲٫۶ درصد داروهای آرام‌بخش با پایه اوپیوئید، ۶٫۳ درصد هروئین و در مجموع ۷۱ نفر از این ۲۸ درصد مصرف کننده ترزیقی مواد هستند. میانگین سن مصرف کنندگان ۳۲ سال و متوسط سنی مصرف کنندگان زن مواد مخدر بین ۴۲ تا ۲۱ سال است. اکثریت زنان معتاد یعنی حدود ۶۶ درصد هیچ تحصیلات رسمی ندارند و به نوعی بی سواد محسوب می شوند. ۶۰ درصد آنها ازدواج کرده، ۶/۱۵ درصد بدون همسر، ۲۴ درصد بیوه یا مطلقه یا جدا از شوهران خود زندگی می‌کنند. در میان زنان مصرف کننده مواد پاکستان چارس(هاش)[۶] بیشترین فراوانی مصرف را دارد[۷].

   نکته قابل تأمل در بررسی صورت گرفته این است که ۴۶ درصد زنان معتاد مصاحبه شونده از بیماری ایدز و هپاتیت آگاهی داشتند و می‌دانستند سرنگ و سوزن مشترک علاوه بر رابطه جنسی محافظت نشده می تواند عامل انتقال بیماری های واگیردار باشد. به نظر می رسد مصرف مواد مخدر در زنان پاکستان با وجود نسبت پایین آن در میان مردان، با هشدار روند  رو به افزایش سوء مصرف مواجه است. همین امر باعث شده تا بسیاری از صاحبنظران این حوزه، از ناهنجاری های اجتماعی گسترده و تاثیری که اعتیاد زنان بر کانون خانواده و تربیت کودکان دارد، صحبت کنند[۸].

   به طور کلی استفاده از چارس (هاش)،  و آرام‌بخش های اوپیوئیدی در میان زنان پاکستان رواج دارد. شمار زیادی از زنان به ویژه در «پنجاب[۹]» به دلیل ستیزه جویی و بلایای طبیعی مانند سیل که منجر به نابودی زندگی و مرگ خانواده می شود، در شرایط سخت روحی و جسمی به مصرف مواد و داروهای آرام‌بخش روی می آورند. درصد مهمی از زنان معتاد از خانواده های فقیری هستند که با کشاورزی و کشت مواد کسب درآمد می کنند و به خاطر حضور یک مرد معتاد در زندگی شان وابسته به مواد مخدر شده اند. در عین حال درصد کمی از زنان معتاد پاکستانی از خانواده های ثروتمندی هستند که پستی در سازمان های دولتی دارند و مصرف الکل، داروهای آرام بخش و مخدر در آنها وجود دارد. همچنین نگرانی ها از گسترش مصرف حشیش در خوابگاه های دختران به ویژه در دانشگاه پیشاور وجود دارد، دانشجویان اغلب برای غلبه بر استرس، افزایش تمرکز و استقامت جسمی در طول امتحان خود از حشیش و حتی هروئین استفاده می کنند.

   در نهایت، برای درک عمیق تر وضعیت اعتیاد زنان پاکستان نیاز به تحقیقات جامع تر توسط مراکز تحقیقاتی ملی و بین المللی  و حذف برخی محدودیت های اجتماعی  و فرهنگی ضروری است. ارتقاء بهداشت فردی، بهبود دسترسی به خدمات بهداشتی به ویژه خدمات اجتماعی،ارتقاء ساختارهای زیربنایی و آموزشی و ایجاد شغل برای زنان از مهترین اقداماتی است که ضرورت انجام دارد. یکی از مهمترین چالش های حوزه اعتیاد زنان در پاکستان، پنهان کردن اعتیاد زنان توسط خودشان و خانواده ها است، بخش مهمی از زنان پاکستان اعتیاد خود را با توجه به اینکه نوعی ننگ اجتماعی بسیار قوی است، مخفی می کنند و همین امر پیامدهای منفی تاثیرگزاری در پی دارد؛ به گونه ای که حتی اگر فردی به آمادگی جسمی و روحی کافی جهت ترک مواد مخدر و حرکت در مسیر بهبودی برسد باز هم شرایط ذهنی و فرهنگی حاکم بر جامعه بدون در نظر گرفتن شرایط زیر ساختی مانند مراکز ترک و حمایت اجتماعی فراهم نیست. فعالیت های فرهنگی و تحقیقاتی در قالب ایجاد انجمن ها، اتحادیه ها، سازمان های مردم نهاد، تدوین برنامه های تشویقی توسط دولت و نقش مهم رسانه ها در آگاهی رسانی اجتماعی در فراهم کردن این بستر بسیار سازنده است.

پی‌نوشت‌ها

[۱]  یکی از مناطق تولیدکننده اصلی تریاک در آسیا و جهان که مناطق کوهستانی سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان را دربر می گیرد.

[۲] https://nation.com.pk/10-Feb-2018/drug-abuse-in-pakistan-reaches-alarming-level

[۳] U.S. Drug Enforcement Administration (DEA)

[۴] Anti-Narcotics Force (ANF)

[۵]  در این زمینه نگاه کنید به: اطلس پاکستان کاری از موسسه پژوهشی و تحقیقاتی مواد مخدر(کادراس).

[۶]  Charas (Hash): نوعی ماده مخدر از خانواده کانابیس که در شبه قاره هند و جامائیکا رواج دارد.

[۷] https://www.unodc.org/documents/pakistan/female_drugs_use.pdf

[۸] Ibid

[۹] ایالتی در شرق پاکستان

برای مطالعه دومین مطلب این مجموعه با عنوان «افغانستان و زنان درهم شکسته از مواد» کلیک کنید
برای مطالعه سومین مطلب این مجموعه با عنوان «ایران و زنان فراموش شده» کلیک کنید

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است