پیشینه تاریخی مصرف مواد مخدر در ایران
بر اساس اسناد تاریخی ایرانیان از زمان‌های بسیار دور با مواد مخدر آشنایی داشتند و نخستین ماده مخدری که در اسناد مربوط به دوره‌های باستانی نام برده شده، بنگ[۱] است. مصرف بنگ و حشیش در ایران از دوران صفویه رواج بسیار یافت. برخی از پاداشاهان صفویه به خوردن بنگ و حشیش اعتیاد داشتند. در گذشته دود کردن یا استنشاق بنگ و حشیش مرسوم نبوده و ایرانیان روش دود کردن در استعمال مواد را از ازبک‌ها آموخته اند و برخی این گونه استعمال مواد را مربوط به دوره قاجار می‌دانند. در پیش از این دوره و حتی پس از آن نیز مواد مخدر را معمولاً در برخی از نوشیدنی‌ها مانند شراب، دوغ، آب و غیره حل کرده و می‌آشامیدند یا به همین صورت می‌خوردند. در طول زمان روش کشیدن و دود کردن جایگزین روش خوردن شد.
پس از بنگ و حشیش ماده مخدری که به ایران راه یافت، تریاک بود. مصرف تریاک به منزله‌ی دارویی مسکن و اثربخش، نتیجه‌ی تحقیقات بوعلی‌سینا و محمد زکریای رازی بوده است. آنان در شمار نخستین پزشکانی بودند که در قرن ۱۰ میلادی، خواص تریاک را شناخته و برای پیشبرد اهداف پزشکی از آن به عنوان پادزهر استفاده می‌کردند. تاریخ استفاده از تریاک، چه به صورت درمانی و چه تخدیری به طور دقیق روشن نیست اما می‌توان گفت استفاده درمانی از تریاک بر استفاده تخدیری آن مقدم بوده است. علت مصرف و رواج تریاک را در ایران برخی دستاورد حمله مغولان و برخی نتیجه لشکرکشی نادرشاه به هندوستان می‌دانند، اما مستند است که در زمان صفویه مصرف این ماده به خصوص در بین برزگان، درباریان و رجال عالی مقام متداول بوده است. به گونه‌ای که شاه طهماسب صفوی خطر مصرف مواد افیونی را جدی تلقی کرد و دستور داد تا تریاک موجود در دربار را معدوم کنند. اما در دوره‌های بعد و حکمرانی جانشینانش مانند شاه سلیمان مصرف تریاک دوباره متداول شد و مردم با اینکه می‌دانستند تریاک مضر است اما به علت عادت کردن به آن مصرف می‌کردند.
مصرف تریاک در دوران صفویه
به نظر می‌رسد اشاعه تریاک در دوره صفویه به دلیل وجود امنیت و رفاه نسبی به ویژه در بین درباریان بیشتر از گذشته بوده است. بر اساس اطلاعات موجود، خوردن تریاک در میان ایرانیان از این دوره معمول شد. بسیاری از مردم به خصوص شاهزادگان، سران دولت، درباریان و سرداران سپاه به خوردن تریاک معتاد بودند و مانند سیگاری‌ها برحسب موقعیت، رتبه و میزان امکانات مالی تریاک مصرف می‌کردند. در زمان شاه طهماسب، اعتیاد به تریاک آنچنان شیوع یافت که همه ساله مقداری تریاک از خاک عثمانی وارد ایران می‌شد. به دلیل زیاد شدن معتادان در زمان شاه طهماسب او شراب فروشی و تریاک خوردن را ممنوع کرد و تریاک‌های سلطنتی را در آب ریخت. عوامل اشاعه اعتیاد به تریاک در عصر صفویه عبارتند از:
- در این دوره مراجع تقلید مصرف تریاک را برخلاف الکل و شراب حرام اعلام نمی‌کردند، زیرا به طور دقیق زیان‌های تریاک مشخص نشده بود و فقط جهت تسکین بخشی مصرف آن شناخته شده بود. مصرف تریاک در این دوره نه تنها در جامعه شیعه ایران قبحی نداشت بلکه وجود استعمار با هدف تباه کردن نیروی جسمی و فکری مردم، چنان موجب شیوع آن شده بود که اعتیاد به تریاک به دربار نیز راه یافته بود.
- فعالیت کمپانی هند شرقی در تولید و قاچاق تریاک به چین، ایران و برخی کشورهای دیگر به ویژه در دوره صفویه نقش بسیار پررنگی در اعتیاد ایرانیان داشته است.
- به دلیل عدم پیشرفت علم پزشکی و داروسازی در آن زمان گرایش مردم به سمت مصرف تریاک جهت تسکین دردها موجب رواج این ماده شد. زیرا ناآگاهی مردم از زیان‌های جسمانی و روانی تریاک، از جمله تسکین موقت درد و عدم درمان ریشه‌ای بیماری موجب می‌شد که بیمار درد را به طور موقت با مصرف تریاک تسکین دهد و به دنبال مصرف حتی بدان معتاد شود، اما علاوه بر معتاد شدن فرد، بیماری همچنان پیشرفت می‌کرد و حتی منجر به مرگ هم می‌َشد.
بیشترین شیوع مصرف مواد در دوره صفویه مربوط به تریاک و شیره تریاک، خشخاش و تنباکو است و علت مصرف آن بیشتر استفاده از خواص درمانی و آرام بخشی و مصرف به صورت تفننی و تفریحی بوده است.
دوران قاجار
اعتیاد به مفهوم امروزی و تریاک کشیدن به روش های شناخته شده از زمان قاجار در ایران شروع شد.در این دوره کشت و مصرف تریاک از سوی کارگران هندی در منطقه خراسان و کرمان رواج یافت؛ همچنین کشت آزمایشی خشخاش و شایعه خواص آن به وسیله مستشاران خارجی به سرعت موجب گسترش کشت و مصرف تریاک در نواحی مختلف کشور ( به ویژه مناطقی که بیشتر در دست نیروهای استعماری بود) شد. در دوره قاجار به دلیل آنکه تریاک با قیمت بالا نسبت به گندم و دیگر محصولات از سوی انگلیسی‌ها خریداری می‌شد، کشاورزان روی به کاشت تریاک آوردند و حتی در بین سال‌های ۱۲۸۶-۱۲۸۸ موجب قحطی در کشور شد.
در این دوره از مهمترین کالاهای صادراتی شیراز تریاک بوده است، به طوری که سالیانه به طور متوسط بین ۴۸۰۰ تا ۵۰۰۰ لول تریاک به چین، بریتانیا و آمریکا صادر می‌َشد. مصرف تریاک به صورت جدید از زمان قاجاریه با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز شد. انگلیسی‌ها از یک سو، با ترویج کشت، تولید و فروش تریاک در ایران در درآمدهای امپراطوری بریتانیا افزودند و از سوی دیگر، مصرف تریاک را در سطح وسیعی رواج دادند. از زمان امیرکبیر تا سال ۱۲۸۲ کشت خشخاش، فروش و مصرف تریاک در ایران آزاد بود و هیچ قانونی در این زمینه وجود نداشت. نخستین قانون در این مورد به نام «قانون تحدید تریاک» در سال ۱۲۹۰ در ۶ ماده در مجلس تصویب شد. با هدف کاهش مصرف تریاک قانون‌ها و سیاست‌های دیگری نیز در این دوره وضع شد.
اعتیاد به تریاک و کشت و فروش آن تبعات منفی در ایران عصر قاجار به همراه داشت. از مهمترین آنها می‌توان به کم‌کاری، سستی و تغییر الگوهای کاشت و برداشت محصولات کشاورزی، از هم‌پاشیدگی خانواده، رواج برخی از محیط‌های نامتعارف و بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی دیگر. همچنین، عمومی شدن مصرف تریاک در جامعه، استفاده از خواص درمانی و تسکینی، گسترش کشت بوته تریاک از جمله دلایل شیوع مصرف تریاک در دوره قاجار می‌باشد.
[۱] بنگ گردی است که از کوبیدن برگ‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار شاه‌دانه به دست می‌آید.
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.
