چیستی و بایدهای پیشگیری از اعتیاد
با وجود هزینه های قابل توجه در زمینه پیشگیری از مواد مخدر، مصرف مواد مخدر همچنان مشکلي است که روز به روز درحال گسترش است و مسائل جديدي را مثل عدم سلامت رواني و جرم و خودكشي به دنبال مي آورد. در اين ميان اگر پیشگیری و درمان مواد مخدر صرفا بر تغییر رفتار فردی متمركز گردد و به عوامل اقتصادي و سياسي و اجتماعي و فرهنگي آن نپردازد، به نتيجه قانع كننده نمي رسد. لحاظ تحولات سريع اجتماعي مثل كار بيشتر والدین، طولانی تر شدن ساعات کار، تغییر ساخت خانواده، تمدید دوره نوجوانی و نگرانی از ضعف نهادهای مراقبتي و آموزشي کودکان در مواجهه با اين اوضاع نيز مي تواند در رشد مصرف مواد مخدر و مسائل ذيربط مؤثر افتد. از آنجا كه رشد آدمي تابعي از عوامل انساني-اجتماعي است و مسائلي چون اعتياد مي تواند سلامتي و رفاه حال معتاد را بر هم زده و اختلال روابط انساني را تا عقب ماندگي اجتماعي به واسطه ناتواني معتادان از برآوردن تكاليف اجتماعي شان پيش برد ، مطالعه تكوين اجتماعي اعتياد به تفكيك سن، جنس، تحصيلات، شغل، طبقه، قوميت و تعاملات آدميان در ساخت هاي اجتماعي و مواردي از اين دست لازم مي آيد.(1)
نظام اجتماعي در ايجاد و رفع اعتياد نقش بسزایی دارد. مثلا فرهنگ متضمن باورها و ارزش ها و معانی چنين رفتاري است يا نقش ها و پايگاه هاي كنشگران از حيث جنس، قوميت و طبقه در بافتار آموزشي و رفاهي و حقوقي مي تواند بر اين رفتار مؤثر افتد. تاثير فردگرایی، نئولیبرالیسم يا سکولاریسم بر مصرف فردي مواد مخدر مانند بیگانگی اجتماعی و حمایت طلبي اجتماعی يا شرايط اجتماعي مانند انسجام اجتماعی مي تواند مبين شرايط اجتماعي اعتياد باشد.(2)
پيشگيري و كنترل اعتياد با آموزش و آگاهي بخشي نسبت به عواقب اين رفتار قرين است. بسط رفاه اجتماعي در كنار تأكيد بر شایسته سالاري مي تواند بلوغ عاطفی و رشد شناختی را تابع مهارت های ارتباطی و دانش عمومي متبادل در عرصه عمومي سازد و بدين قرار از رشد اعتياد جلو گيری نماید. ارتقاي بهداشت محيط از دسترسي آسان به مواد مخدر ممانعت به عمل مي آورد و تقويت انسجام خانوادگي و اجتماعي چونان سد سكندر؛ سرمايه اجتماعي در برابر اين رفتار مقاومت مي كند. به ويژه اين كه اعتياد مي تواند با رفتارهاي پرمخاطره ديگري چون جرم و خودكشي هم، همراه گردد. (3)
اگر علیرغم افزایش تحقيقات در زمينه مصرف مواد مخدر همچنان دامنه اين بيماري هم رو به افزايش است، شايد تغییرات اجتماعی و پیامدهای آن به درستي روشن نشده است. در اين صورت رويكرد سيستمي به مسئله جامعه شناختي اعتياد مي كوشد مجموعه عوامل ملازم با اين معضل نظير افزایش شکاف بین غنی و فقیر و رشد ناامنی شغلی و ساعات کار و بسط تغييرات فرهنگي را درنظر گيرد. در رويكرد سيستماتيك به این روند، نیاز به بررسی تأثير محیط اجتماعی بر سوء مصرف مواد و چگونگی تكوينش در محیط اجتماعی مرتفع مي گردد تا زمينه ساز كاهش اعتياد با تأكيد بر مثلا نگرش های فرهنگی، نابرابری درآمد، همنشيني با همتایان و مواردي از اين دست شود و از اين رهگذر مسائلي چون جرم و جنايت و رفتارهاي پرخطر جنسي هم كنترل شود.(4)
در خصوص پیشگیری ، بدیهی است کلیّه متغیرهایی که در امر تکوین و پیدایش اعتیاد و قاچاق مواد مخدر اثرگذار هستند، بایستی زمینه های تاثیر گذاریشان کاهش یافته و رفته رفته خنثی گردد تا ضریب اطمینان قابل اعتمادی برای پیشگیری از اعتیاد و قاچاق مواد مخدر فراهم گردد.
همان گونه که همه می دانیم اعتیاد عامل بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی و نابسامانی های خانوادگی و فردی است. سازمان بهداشت جهانی؛ مسأله مواد مخدر را اعم از تولید، انتقال، توزیع و مصرف را در کنار سه مسأله جهانی دیگر یعنی تولید و انباشت سلاح های کشتار جمعی، آلودگی محیط زیست، فقرو شکاف طبقاتی، از جمله مسائل اساسی شمرده است که حیات بشری را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی وسیاسی در عرصه جهانی مورد تهدید و چالش جدی قرار داده و می دهد. آمار رو به افزایش مصرف مواد مخدر در دنیا به حدی است که یکی از سم شناسان معروف دنیا به نام «لودوینگ» می گوید: «اگر غذا را مستثنی کنیم، هیچ ماده ای در روی زمین نیست که به اندازه مواد مخدراین چنین آسان وارد زندگی ملت ها شده باشد.» در حال حاضر نیز در کشور ما مصرف مواد مخدر افزایش داشته و زمینه های بروز آسیب های اجتماعی متعددی را فراهم نموده است؛ که غفلت از آن می تواند کشور را با خسارات مادی و معنوی زیانبار و جبران ناپذیری مواجه سازد. اعتياد بلايي است که همه اقشار جامعه را اعم از تحصيلکرده ، ورزشکاران ، فقير و ثروتمند درگیرکرده است و قربانيان اصلي آن جوانان و افراد کم تجربه مي باشند.
عوامل مؤثر در برنامه‌ریزی پیشگیری از اعتیاد
لازمه پیشگیری از اعتیاد در نظر گرفتن اهداف گوناگون، برنامه‌ریزی های دقیق و جزئی برای رسیدن به اهداف، اجرای برنامه‌ها و ارزیابی آن هاست. دراین خصوص موارد قابل توجه و اعتنایی وجود دارد که باید در نظرگرفته شود از جمله:
1- سنجش نیازها: بررسی نیازهای هر منطقه: مشخص کردن مواد سوءمصرف، مشخصات افراد مصرف کننده و در معرض خطر، آگاهی از امکانات و خدمات حمایتی و برنامه‌ها، ارتباط با مسئولان منطقه، استفاده از آمارهای مربوط به جرایم ، بیکاری و بیماری‌ها و…
2- تعیین اهداف کلی پیشگیری از اعتیاد: توجه وارتباط گرفتن با پدر و مادر ، مسئولان مدارس و همسالان؛ استفاده از افراد صاحب نظر و علاقه‌مند و…
3- تعیین اهداف عینی: براساس شش ماه اول و دوم تعیین شود؛ می‌بایست پرسش‌های قابل اندازی‌گیری ، برای آینده نزدیک ، در زمان مشخص طرح کرد و …
4- شناسایی منابع مورد نیاز: شناسایی تعدادی از متخصصان و افراد داوطلب و تعیین میزان فعالیت‌هایی که باید انجام شود؛ تعیین حمایت‌های اجتماعی؛ مواد و منابع مالی لازم؛ و…
5- شناسایی منابع مالی موجود: باید مشخص شود که منابع مالی سازمان مجری برای اجرای این برنامه تا چه اندازه است؟ آیا در این طرح می توان از منابع مالی مردم ، افراد یا مؤسسات خیریه و یا سایر سازمان‌ها کمک گرفت؟ و…
6- مشخص کردن وظایف مدیریت و راهبردی: نظام اداری کارآمد؛ تدوین قوانین و دستور عمل‌های منطبق بر واقعیت‌ها و نیازهای اجتماعی و تدوین برنامه پیشگیرانه توأم با مدیریت خلاق نیازمند است.
7- اقدام: برنامه‌ها باید به گونه‌ای باشند که در صورت وقوع حوادث غیرمترقبه ، تلاش‌های پیشگیری را با شکست مواجه نسازد.
8- ارزیابی: علت موفقیت یا شکست برنامه پیشگیری چیست؟ آیا منابع به صورت مؤثر به کار گرفته شده‌اند؟ آیا مردم این منطقه نسبت به خطر اعتیاد آگاه‌تر شده‌اند؟ آیا شواهدی است که نشان دهد میزان بروز اعتیاد در جوانان منطقه مورد بررسی کاهش یافته است؟ و …
9- بازبینی برنامه: این بازبینی به مدیران و برنامه‌ریزان کمک می‌کند تا بتوانند اهداف را مجدداً تعریف کنند و کارآمدی فعالیت‌های پیشگیری را افزایش دهند.
مهمترین محورهای مدنظر در پیشگیری از اعتیاد
1- پیشگیری از اعتیاد و تقدم آن بر درمان اعتیاد؛ از اهمیت ویژه ای برخورداراست.
2- پیشگیری مهم‌تر، ارزان‌تر، راحت‌تر و سریع‌تر از درمان است.
3- گاهی پیشگیری و درمان، همزمان انجام می‌شود و درمان به واقع خود یک عمل پیشگیرانه یا بهداشتی است.
4- در کنار مبارزه با عرضه و ارائه خدمات درمان اعتیاد ، رویکردهای پیشگیری نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
5 – بی‌توجهی به اجرای برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد چه بسا مشکل اعتیاد را پیچیده‌تر کند.
6- پیشگیری با دو مفهوم حفظ سلامتی و ارتقای سلامتی ارتباط تنگاتنگی دارد.
7- مؤثر بودن برنامه‌های پیشگیری، مستلزم جامع بودن آن است.
8- برنامه‌های پیشگیرانه باید آن‌چنان عمیق باشد که موجب تغییر شود.
9- اقدامات پیشگیری باید در دسترس باشد.
10- سازمان مسئول اجرای برنامه‌های پیشگیرانه و ارزشیابی مستمر آن‌ها باید تعیین ومشخص شده باشد.
11- ارتقای آگاهی جامعه در مورد مواد مخدر.
12- شناخت و مقابله با باورهای غلط و تغییر نگرش و تقویت رفتارهای محافظت کننده.
13- افزایش مهارت های زندگی و ترویج سبک زندگی سالم.
14- هدفمند بودن در زندگی و عمل به ارزشهـای الهی، فردی و اجتماعـی.
15- ترویج فرهنگ سلامت، ایجاد تحرک و نشاط اجتماعی.
16- تقویت فعالیت های جایگزین برای افراد در معرض خطر.
17- تقویت و رشد مراکز علمی پژوهشی در زمنیه مواد مخدر و اعتیاد.
پانویس ها:
1- Knipe, E. (1995). Culture, society and drugs: the social science approach to drug use. Prospect Heights, Illinois: Waveland Press.
2- Julien R. M. (2001). A primer of drug action. New York: Henry Hold and Company.
3- محمدی اصل، عباس، (1397)، جامعه شناسی اعتیاد، موسسه هم اندیشی جهانی راه برتر، تهران.
4- همان.
منابع:
1- احمدوند، محمدعلی ، بهداشت روانی، براساس کتاب سمیه دشت پیما ناشر: سیمیا – ۱۳ بهمن، ۱۳۸۸.
2- اداره کل مطالعات و پژوهشهای ستاد مبارزه با مواد مخدر، تأثیر آموزش همگانی در پیشگیری از اعتیاد. مجله اصلاح و تربیت ۱۳۷۵: دوره چهارم، شماره ، 41.
3- خالقی پور، شهناز، تأثیر آموزش مهارتهای پیشگیری اولیه بر ابراز وجود، سازگاری، آگاهی و گرایش به سوء مصرف مواد مخدر در دانش آموزان دوره متوسطه منطقه جی اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 1381.
4- اسعدی، سید حسین، دو مشکل جهانی فزونی جمعیت و مواد مخدر در آستانه قرن ۲۱، تهران: انتشارات مرکز نشر سپهر، ۱۳۷۶.
5- برنامه‌ریزی پیشگیری از اعتیاد، کلینیک آکسون https://goo.gl/W6rJdh
6- پیشگیری از اعتیاد، کلینیک آکسون https://goo.gl/pRfyHv
7- پیشگیری و درمان اعتیاد ویژه متخصصین و کارشناسان، پایگاه روان راهنما https://goo.gl/ErqMEi
8- هنگامه خسروانی، روش های پیشگیری از اعتیاد و نقش مدیریت شهری، فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد، دوره 2، شماره 5، بهار 1394
اسدالله افشار، نویسنده و پژوهشگر
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
