مقدمه

یافته ­های پژوهش­های مرتبط اشاره بدان دارد که در ایّام شیوع کرونا (کووید – 19)[1] ، انواع اعتیادها – اعم از اعتیادهای مرتبط با مصرف مواد[2] و اعتیادهای مرتبط با مصرف غیرمواد[3] موسوم به اعتیادهای رفتاری[4] یا اعتیادهای فرایندی[5] بخصوص در نوجوانان افزایش یافته است (کار[6] و همکاران، 2020).  فاصله­گذاری اجتماعی[7] و قرنطینة[8] خانگی و در موارد شدیدتر – محبوس­سازی[9] –  احتمال مصرف مواد را افزایش داده و همچنین روی­آوری به وسایل الکترونیکی نظیر رایانه و اینترنت و اعتیاد به غذا و غیره را نیز افزایش داده است. از طرف دیگر تعارضات زوجین در دوران قرنطینة خانگی نیز افزایش یافته و بر کیفیّت زندگی زوجین و تعامل اعضای خانواده تأثیر گذاشته است. آمار خشونت خانگی و کودک­آزاری در دوران کرونا افزایش یافته و به نظر می­رسد در خانواده­های اعتیاد نظر به بی­تعادلیِ خانواده مواردی ازین دست شیوع بیشتری دارد. از طرف دیگر پیامدها و اثرات روانشناختی دوران قرنطینه برای مدت طولانی ماندگار خواهد بود (ژیانک[10] و همکاران، 2020). دوران قرنطینة خانگی، احتمال مصرف انفرادی را در افراد افزایش داده که بنوبة خود پیامدهای طبّی ناگوارتری را ایجاد می­نماید و به رشد اعتیاد در دوران قرنطینه منجر می­شود.

یافته­های پژوهش­های «مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری­ها»[11] بدین نکته اشاره دارد که میزان خودکشی، کودک­­آزاری، همسرآزاری، مصرف مواد و الکل در دوران کرونا بیشتر شده است. این یافته­ها نقش ارزیابی­های دوره­ای سلامت روان، و پایش مصرف مواد و الکل، و همچنین رصد افراد در معرض خطر خودکشی را گوشزد کرده و ارایة مداخلات بحرانی نظیر خط بحران[12] را ضروری می­نماید.

نظر به ایجاد شرایط استرس‌آور در دوران کرونا؛ روابط زناشویی و خانوادگی نیز متأثر از آن است. یافته­های پژوهشی اشاره بدان دارد که اعتیاد به اینترنت و استرس ناشی از کرونا می‌تواند بخش اعظمی از پراکنشِ[13] تعارض و خشونت زناشویی را تبیین کند و اعتیاد به اینترنت از طریق استرس کرونا بر تعارض و خشونت زناشویی اثر دارد. استفاده آسیب‌زا از اینترنت در دوران کرونا باعث می‌شود تا افراد سطحی از استرس را تجربه کنند و این استرس می‌تواند مرزهای زناشویی و خانوادگی را تخریب نماید و موجب تعارضات و خشونت‌های زناشویی و خانوادگی شود.

افسردگی، اضطراب، و سایر مشکلات روانشناختی در معتادان بیش از جمعیت عادی است و کرونا نیز منجر به تشدید آن می­شود. از طرف دیگر بیماری کرونا، بر نگرانی، اضطراب، و استرس آنها می­افزاید و پناه بردن به مواد یا افزایش مصرف در دوران شیوع کرونا رواج می­یابد.

مدیرکلّ دفتر پیشگیری و امور اعتیاد سازمان بهزیستی کشور بدین نکته اشاره دارد که در موج سوم کرونا، به دنبال جمع‌آوری معتادان خیابانی از میان ۶۵۰ نفر معتاد خیابانی، حدود ۶۰ الی ۷۰ نفر یعنی نزدیک به 30 درصد آنان دارای علایم کرونا بوده‌اند. به گفتة ایشان، بخش عمده­ای از ۲۹ هزار و ۲۳۵ نفری که در حال حاضر در مراکز ماده شانزده در سراسر کشور نگهداری می‌شوند، بی‌خانمان هستند و مکانی برای زندگی ندارند.[14]یافته­های پژوهش­های خارجی نیز اشاره بدان دارد که مصرف مواد در دورانِ شیوع کرونا، بسیار بیشتر از دوران پیشاکرونا بوده است. در امریکا در دوران شیوع کرونا، هم مصرف مواد افزایش یافته است و هم بیش­مصرفیِ[15] منجر به پیامدهای ناگوار نظیر مرگ.

یافته­های پژوهشی وانگ[16] و همکاران (2021) اشاره بدان دارد که احتمال ابتلا به کرونا و همچنین تجربة پیامدهای ناگوار این بیماری در افراد مبتلا به سوءمصرف مواد بیشتر از جمعیّت عادی است؛ بخصوص در میان جمعیّت امریکایی­های افریقایی­تبار[17]. افراد مبتلا به اعتیاد، آسیب­پذیری بیشتری برای ابتلا به بیماری کرونا دارند و پیامدهای ناگوار بیشتر و وخیم­تری در مقایسه با جمعیّت عادی جامعه تجربه می­کنند. ابتلا به پیامدهای منفی کرونا در معتادان بیشتر از جمعیّت عادی جامعه است؛ نظیر: بستری­شدن (41 درصد در معتادان در برابر 30 درصد در جمعیّت عادی) و مرگ (9.6 درصد در معتادان در برابر 6.6 درصد در جمعیّت عادی). در نوروز سال 1400، تست واکنش زنجیره­ایِ بَسپاراز[18] معتادان بیش از جمعیّت عادی جامعه بوده است (تویسرکان­منش، 1400)[19].

افراد سیگاری نسبت به افراد غیرسیگاری هفت­برابر احتمال بیشتری دارد که به کرونا مبتلا شوند و همچنین افراد با سابقة مصرف مواد، یک­و­نیم برابرِ سایرین احتمال ابتلا به کرونا دارند. در این میان به طور اختصاصی افراد با سابقة مصرف مواد افیونی (2.4 برابر)، مصرف کوکائین (1.6 برابر)، مصرف الکل (1.4 برابر)، و مصرف سیگار (1.3 برابر) جمعیّت عادی جامعه احتمال ابتلا به کرونا در ایشان بیشتر است (وانگ و همکاران، 2021).

دکتر وولکو[20] رئیس مؤسسة سوءمصرف مواد[21] می­گوید مصرف مواد اعتیادآور – همه­نوع آن – در دوران کرونا افزایش یافته و این موضوعی نگران­کننده است. او بدین نکته اشاره می­کند، در یک مطالعه افزایش ماده فنتانیل[22]، در ترکیب با متامفتامین[23]، و کوکائین[24] در ادرار نمونه­های مورد بررسی در دوران شیوع کرونا افزایش یافته است. در دوران شیوع کرونا، فروش الکل به صورت برخط[25] و خرید الکل در مقادیرِ بیشتر و همچنین فروش حشیش[26] نیز نسبت به دوران پیشاکرونا افزایش یافته است.

افزایش میزان بیش­مصرفی در دوران جهانگیریِ[27]کرونا تعجب­برانگیز نیست. «انزوای اجتماعی»، «مشکلات مالی»، و «ناامیدی» از عوامل مخاطره­آمیز گرایش به مصرف مواد است و افراد برای کسب رضایت فوری به مواد پناه می­برند تا از رویارویی با دردِ واقعیّتِ موجود فرار کنند. یافته­های پژوهشی مربوط به مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری­ها نشان می­دهد که 13.3 درصد افرادی که مصرف مواد را آغاز کرده­اند یا مصرفشان را افزایش داده­اند؛ به دلیل مقابله با فشارآورها یا تجربة هیجان­های مرتبط با بیماریِ کرونا بوده است. وولکو بدین نکته اشاره می­کند که:

“فشارآورها، سوگ، انزوا، و ناامنی اقتصادی تأثیر قابل­­توجهی بر سلامت روان و افزایش اعتماد به مواد اعتیادآور داشته و حرکت به سمت اعتیاد را تسهیل می­کند و احتمال بیش­مصرفی را نیز بالا می­برد.”

کرونا، مراقبت از خود را نیز به تعویق می­اندازد. ترس از بیماری کرونا؛ آزمایش­های غربالگری نظیر پِستان­نگاری[28] و قولون­بینی[29]یا حتّی پیگیری بیماری­های قلبی و مراجعه به اورژانس را به تعویق می­اندازد. ترس مشابهی برای درمان مسمومیّت­های ناشی از سوءمصرف مواد هم وجود دارد. اقلیّت­های قومی – نژادی در امریکا بیشتر در معرض ابتلا به کرونا و بیماری­های همراه، و همچنین تجربة عوارض آن هستند؛ بخصوص سیاه­پوستان و اسپانیایی­تبارها[30]. ابتلای به کرونا، مرگ، بستری­شدن، و بیش­مصرفی در آنها بیشتر است.

 

تبیین و تحلیل مسئله

یافته­های ناظر بر پدیدایی اعتیاد اشاره بدان دارد که مصرف مواد به منزلة یک شیوة ناکارآمد برای مقابله با هیجانات – ؛ بخصوص هیجانات منفی – و همچنین فشارآورهای روانی – اجتماعی است. کارکرد کارگشای مصرف مواد و پاداش­دهی فوریِ آن، احتمال تکرار مصرف مواد را بیشتر ساخته و به مرور، افراد علیرغم پیامدهای منفیِ آن تمایل به تداوم مصرف مواد داشته و پیامدهای منفی آن را ناچیز می­شمرند. این فرایند منجر به پدیدایی اعتیاد شده و سیر اِزمان[31] این وضعیّت تشدید می­شود. در حقیقت افرادی بنا بر پیشینة روانی – اجتماعی و ساختار و رگه­های شخصیّتی و نقص در مهارتهای مدارا[32] استعداد بیشتری برای ابتلا به مصرف مواد داشته و بدیهی است بحران­هایی نظیر شیوع کرونا هم می­تواند، توجیه مناسبی برای افراد پیشگفته باشد. از طرف دیگر شیوع باورهای نادرست در بارة مصرف مواد نظیر نقش پیشگیرانة مواد اعتیادآور – بخصوص تریاک – در پیشگیری از ابتلا به کرونا هم می­تواند مصرف مواد را هم در میان معتادان تداوم ببخشد و هم در میان افرادی که باور به تأثیر مواد اعتیادآور بر پیشگیری از ابتلا به کرونا دارند، گرایششان به موادی ازین دست افزایش یابد.

در این میان می­توان گفت شیوع کرونا هم زمینه­سازِ گرایش به مصرف مواد و همچنین مُقوّم آن است. اینجاست که اهمیّت مداخلات متنوع در سطوح مختلف سازمان­های متولی درمان اعتیاد و پیشگیری از اعتیاد مشخص می­شود. بدین­صورت که مداخلات متنوع برای مخاطبان گوناگون و البته سطح­بندی­شده به همراه پژوهش­های مرتبط برای کسب یافته­های معتبر برای کاربندی مداخلات مبتنی بر شواهد[33]، و سایر اقدامات لازم ضروری به نظر می­رسد.

به نظر می­رسد جامعة ما نیازمند ثبت تجارب متخصصان و سیاست­گذاران در دوران شیوع کروناست. این فرایند را می­توان در قالب درس­های یادگرفته شده[34] در بستر همایش­ها یا سمپوزیوم­ها با مشارکت متخصصان، سیاست­گذاران، فعّالان اجتماعی، گروه­های داوطلب[35] و  غیرحرفه­ای[36] حیطه درمان اعتیاد و پیشگیری از اعتیاد کارسازی کرد.

تسهیل دسترسی به خدمات برازنده[37] و ارایة درمان­های لازم از ضروریّات هر سامانة درمان و پیشگیری از اعتیاد است. در این میان نابرابری­های[38] اقتصادی – اجتماعی نه تنها احتمال ابتلا به کرونا را بیشتر کرده بلکه عوارض آن را در جمعیّت­های خاصی نظیر معتادان نیز تشدید می­کند. این موضوع ضرورت تسهیل دسترسیِ برابر به خدمات را گوشزد می­نماید.

معتادان به کرونا به دلیل موضوعات مرتبط با «اَنگ»[39] تمایل و احتمالِ کمتری برای اخذ کمک­های طبّی دارند و در صورت اقدام برای اخذ مساعدت­های طبّی دسترسی آنها به این خدمات نسبت به سایرین محدودتر است، زمان بیشتری را بایستی منتظر درمان باشند، و احتمال طرد آنها نیز وجود دارد. این موضوع آنها را در معرض پیامدهای ناگوار بیشتری قرار می­دهد.

در دوران شیوع کرونا، نگرانی، ترس، غم، و تنهایی افزایش یافته است که به منزلة پیشایندهایی[40] برای افزایش احتمال لغزش[41] تلقی می­شود (وولکو، 2020). شایزلر[42] و همکاران (2020) در بررسی وضعیّت سلامت روان، مصرف مواد، و فکر خودکشی در دوران جهانگیری کرونا در امریکا به این نکته اشاره می­کنند که وضعیّت ناگوار سلامت روان، مصرف مواد، و فکر خودکشی در سال 2020 در بزرگسالان امریکایی افزایش یافته است. شیوع علائم اضطراب سه­برابر بیشتر از سال 2019 (26درصد در برابر 8درصد) و همچنین شیوع اختلال افسردگی چهاربرابر بیشتر از سال  2019 (24درصد در برابر 6درصد) است. تقریباً یک­چهارم نمونه علائم «اختلال مرتبط با روان­ضربه و فشارآورهای روانی»[43] را در طول دوران جهانگیریِ کرونا تجربه کرده­اند و تقریباً یک­نفر از هر ده­نفر به دلیل بیماری کرونا مصرف مواد را شروع کرده­اند یا مصرفشان را افزایش داده­اند و فکر خودکشی هم در افراد نمونه دو برابر میزان این فکر در سال 2018 بوده است. افراد داوطلب و مراقبین بی­مزد[44] بیشتر در معرض ابتلا به کرونا هستند و در مقابسه با سایرین بیشتر در معرض وضعیّت ناگوار رفتاری و روانی هستند.

 

راهکارهای سیاست­گذارانه

نظر به نقش کرونا در افزایش میزان افسردگی در جامعه و نمایان‌ شدن آن در لایه‌های مختلف جامعه، بایستی بر اهمیت اقدام ملی برای پیشگیری از بحران روانی در دوران پساکرونا و بخصوص مداخلات لازم در حیطة پیشگیری و درمان اعتیاد به عنوان یک اقدام مهم و اساسی تأکید کنیم. این که در جهان پساکرونا جامعه با بحران روانی مواجه می‌شود تنها مختص کشور ما نیست. در کشورهای توسعه‌یافته که امکانات مالی و زیرساختی بیشتری برای مقابله با کرونا هم دارند، پیش‌بینی می‌کنند اختلالات روانی بعد از همه‌گیری ‌کرونا بیشتر می­‌شود. بررسی تجارب زیسته[45] افرادی که بواسطة ترس از ابتلا به کرونا و بحران­های دوران کرونا و پساکرونا در معرض رفتارهای پرخطر نظیر مصرف مواد قرار گرفته­اند و همچنین اجرای پژوهش­های کیفی، راهکاری ارزشمند و روش­مند برای شناسایی موضوع و تدوین نظریه­های زمینه­دار[46] در حیطة پیشگیری، ابتلا، و بازتوانی از کرونا در میان جمعیّت­های خاص نظیر معتادان است.

از طرف دیگر بررسی وضعیت فرایند درگیری با کرونا از نظر تبعیت از دستورالعمل­های بهداشتی، ابتلا، شدت ابتلا، دریافت خدمات سلامت، هزینه‌های فاجعه‌بار و فقرزای سلامت، پیامدهای اجتماعی، و مرگ ناشی از کرونا در معتادان و ارتباط آن با عوامل اجتماعی نظیر سلامت اجتماعی، وضعیت اقتصادی – اجتماعی، سرمایة اجتماعی، سرمایة مدنی، اعتماد به سیاستها و مدیریت مبارزه با کرونا، اعتماد به علم، روشهای کسب اطلاعات همه‌گیری، و سواد سلامت مرتبط کرونا و مقایسة آن با جمعیّت عادیِ جامعه به ترسیم نیمرخی مُعرِّف از جامعة هدف می­انجامد که یافته­هایی ازین دست یاری­رسان برنامه­ریزان، سیاست­گذاران، و مداخله­گران است.

اگر چه یافته­های پژوهش­های مرتبط با این بیماری در جامعة ما در حال گسترش است؛ امّا دسترسی به این یافته­ها برای سیاست­گذاران، مداخله­گران، و برنامه­ریزان بسیار ضروری است. دسترسی آزاد به چنین یافته­هایی نیازمند تسهیل دسترسی و عزم سازمان­های متولی به درج یافته­ها در یک شیکة رایانه­ای اطلاع­رسانی است. از طرف دیگر راه­اندازی «سامانة رصد و پایش کرونا» در قالب «رصدخانة کرونا» و تدوین شرح وظایف مربوطه – بخصوص الزام به انتشار یافته­های مرتبط با این بیماری – بسیار ضروری است. سامانة مذکور ضمن اعلام نیازهای پژوهشی و تحلیل یافته­های مأخوذ از پژوهش­های مرتبط، حیطه­های نیازمند مداخلات و همچنین حیطه­های مغفول را شناسایی نموده و مداخلات مبتنی بر شواهد را کارسازی می­نماید.

در حقیقت برای مقابله با کرونا در معتادان هم بایستی خدمات موجود نظیر برنامه­های نیازمندیابی یا سیّاری را تقویّت کرد و هم خدماتی برای از بین بردن فاصلة بین معتادان و سازمان­های ارایه­دهندة مداخلات طبّی و روانشناختی ایجاد کرد. خدمات اخیر در قالب مداخلات غیرحضوری و تلفنی انجام می­شود که از طریق «حضور بافاصله» و نزدیک بودن به شروع مشکلات معتادان، نیازهای آنها را تحت پوشش قرار داده می­شود. این مهم با راه­اندازی خطوط تلفنی مرتبط یا تقویّت خطوط تلفنی موجود، و تربیت پایوران[47] مجّرب امکان­پذیر است. استفاده از فنّاوری­های ارتباطی و اطلاعاتی برای گسترش مراقبت بالینی و بهداشتی از راه دور برای جمعیّت عمومی جامعه و جمعیّت­های خاص – نظیر معتادان – در قالب مداخلات «دورپزشکی»[48] دارای منافعی به شرح ذیل است.

• افزایش دسترسی به معتادان و خانواده­هایشان در دوران شیوع کرونا
• ارایة مداخلات لازم برای معتادان از طریق یک «حضورِ بافاصله» و نزدیک بودن به شروع مشکلات افراد
• پایش وضعیّت روانی، اجتماعی، و طبّی معتادان
• غربال جسمی – روانیِ معتادان
• مشاوره، راهنمایی، و بخصوص ارجاع­های مفید
• پیگیری فرایند بهبود و سیر بیماری و نیازهای خاص جمعیّت­هایی ازین دست

نظر به اهمیّت حمایت­های روانی – اجتماعی در حفظ بهبودی، توجه به گروه­های خودیار[49]  و سایر گروه­های حمایتی متقابل بسیار ضروری است. بدین منظور تسهیل برخط­کردن جلسات انجمن­های خودیارِ دوازده­قدمی نظیر الکلی­های گمنام[50] و معتادان گمنام[51] به منظور کاهش موانع ورود به درمان­های خودیار برای افراد تازه­وارد[52] و نوبهبود و پیشگیری از گسیختگیِ شرکت در جلسات برای افراد قدیمی مهم می­نماید.

دوران شیوع کرونا، دوران بسیج کردن افراد داوطلب، انجمن­های خودیار، سازمان­های مردم­نهاد، و سایر افراد غیرحرفه­ای برای ارایة مداخلات آموزشی، ترویجی، درمانی، بازتوانی، پیگیری، و غیره است. در حقیقت نظر به وجود سرمایه­های اجتماعی قابل­ملاحظه در حیطه­های پیش­گفته، سازماندهی این حیطه­ها بسیار ضروری است. در ادامه، برنامه­ها و مدخلات برای مقابله با کرونا را نبایستی به منزلة مداخله­ای موقّت تلقی کرد؛ بلکه بایستی برنامه­ای درازمدت برای مقابله با این بیماری و پیامدهای روانی – اجتماعی آن در نظر گرفت.

در خاتمه به نظر می­رسد توجه به پژوهش­های ذیل می­تواند راهگشای برنامه­ریزی، سیاست­گذاری، و ارایة مداخله­های برازنده برای جمعیّت­های پنهان نظیر معتادان باشد.

• تعیین ماتریس مداخلات برای گروه­های خاص و جمعیّت­های پنهان[53]
• اجرای پیمایش­های[54] متنوع
• پژوهش­های مرتبط با پیامدها و تعیین­کننده­های[55] ابتلا به کرونا در جمعیّت­های خاص
• مطالعاتی در حیطة نابرابری و تدوین مدل­های مربوطه با توجه به مؤلفه­های مواجهه[56]، آسیب­پذیری[57]، پیامدهای سلامتی – اجتماعی، دریافت خدمات، و واکسن
• بررسی خلأهای دانشی، مهارتی، و رفتاری در زمینة کرونا در جمعیّت­های خاص
• بررسی وضعیّت سلامت روانی – اجتماعی در جمعیّت­های خاص و تطبیق آن با مطالعات غیرایرانی

 

 

منابع:

§        سلیمی، هادی و همکاران (1400). نقش میانجی استرس کرونا در رابطه بین اعتیاد به اینترنت با تعارضات و خشونت زناشویی و خانوادگی، مجلة فرهنگ مشاوره و رواندرمانی، صص. 116-95

• Wang, Q.Q., et al. (2021). COVID-19 risk and outcomes in patients with substance use disorders: analyses from electronic health records in the United States. Mol Psychiatry 26, 30–39
• Xiang Y.-T., Yang Y., Li W., Zhang L., Zhang Q., Cheung T., Ng C.H. Timely mental health care for the 2019 novel coronavirus outbreak is urgently needed. Lancet Psychiatry. 2020;7(3):228–229.
• Kar S.K., Arafat S.M.Y., Sharma P., Dixit A., Marthoenis M., Kabir R. COVID-19 pandemic and addiction: current problems and future concerns. Asian J. Psychiatry. 2020;51
• https://www.independentpersian.com/node/111271
• Mark É. Czeisler et al. (2020). Mental Health, Substance Use, and Suicidal Ideation During the COVID-19 Pandemic — United States, June 24–30, 2020, /69(32);1049–1057
• Volkow, Nora (2020). Addressing the Unique Challenges of COVID-19 for People in Recovery.

[1] – Corona Virus Disease – 2019/ COVID – 19

[2] – Substance related

[3] – Non-substance related

[4] – Behavioral addictions

[5] – Process addictions

[6] – Kar

[7] – Social distancing

[8] – Quarantine

[9] – Lockdown

[10] – Xiang

[11] – Centers for Disease Control and Prevention

[12] – Hot line

[13] – Variance

[14] – https://www.independentpersian.com/node/111271

[15] – Overdoses

[16] – Wang

[17] – African Americans

[18] – Polymerase Chain Reaction/ PCR

[19] – http://www.adna.ir/news/4621

[20] – Volkow

[21] – National Institute of Drug Abuse/ NIDA

[22] – Fentanyl

[23] – Methamphetamine

[24] – Cocaine

[25] – Online

[26] – Cannabis

[27] – pandemic

[28] – Mammography

[29] – Colonoscopy

[30] – Hispanics

[31] – Chronicity

[32] – Coping skills

[33] – Evidence based

[34] – Lesson learned

[35] – Volunteers

[36] – Non-professional

[37] – Tailor-made

[38] – Disparities

[39] – Stigma

[40] – Antecedents

[41] – Lapse

[42] – Czeisler

[43] – Trauma- and Stressor-Related Disorder/ TSRD

[44] – unpaid caregivers

[45] – Living experience

[46] – Grounded theory

[47] – Personnel

[48] – Tele-health

[49] – Self-help groups

[50] – Alcoholics Anonymous/ AA

[51] – Narcotics Anonymous/ NA

[52]  – Newcomers

[53] – Hidden population

[54] – Surveys

[55] – Determinants

[56] – Exposure

[57] – Vulnerability