تعریف خانواده درمانی
سابقه مصرف مواد در قشر بزرگی از افرادی که دچار اختلالات مصرف می‌شوند، به سال‌های نوجوانی باز می‌گردد. بر اساس تحقیقات انجام شده در اروپا شیوع مصرف انواع مواد میان جوانان (گروه سنی ۱۵ تا ۳۴ سال) در طول زندگی افراد عبارت است از: کانابیس ۳۲ درصد، کوکائین ۶ درصد، آمفتامین ۵ درصد و اکستازی ۶ درصد. بر اساس پژوهشی که در مدارس اروپا در خصوص مصرف الکل و سایر مواد اعتیادآور انجام شده است، ۱۸ درصد دانش‌آموزان ۱۵ تا ۱۶ ساله مصرف دائمی مواد غیرقانونی را گزارش داده‌اند. علاوه بر این ۵۸ درصد مراجعه کنندگان برای درمان قبل از ۲۰ سالگی مصرف مواد مخدر را شروع کرده‌اند؛ همچنین شروع اولیه مصرف مواد میان نوجوانان با رفتارهای جنسی پرخطر، بزهکاری و فرار از مدرسه در ارتباط است.
افسردگی، عدم موفقیت در مدرسه، بیکاری، روابط ناخوشایند با همسالان و اعضای خانواده و اعتما به نفس پایین در دوره بلوغ و حتی بزرگسالی به ویژه در گروه‌های پرخطر مانند مهاجران، افراد بی خانمان و نوجوانان تحت درمان داروی و یا مبتلا به اختلالات روانی از عوامل مهمی است که آنها را به سوی مصرف مواد و الکل سوق می‌دهد.
آمارها نشان از آن دارد که بخش مهمی از افرادی که گرایشات مصرف مواد و رفتارهای پرخطر در آنها بیشتر است از ناکارآمدی خانواده و روابط خانوادگی رنج می‌برند. بررسی دلایل شروع مصرف مواد و همچنین الگوهای درمانی موجود حکایت از نقش بالای خانواده و ارتباط والدین در فرزندان دارد. تا جایی که امروزه تحت از خانواده درمانی در درمان بسیاری از آسیب های اجتماعی مانند اعتیاد استفاده می‌شود.
به طور خاص در مورد اعتیاد، خانواده درمانی، درمانی یکپارچه مبتنی بر خانواده است که به ویژه برای نوجوانانی که مصرف مواد را تجربه کرده‌اند و با مشکلات مربوط به این رفتار مواجه بوده‌اند، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. هدف از خانواده درمانی کاهش علائم و تقویت عملکرد رشد روانی فرد به همراه ترمیم چندین حوزه رفتاری است.
در این روش درمان‌گران به طور همزمان در چهار حوزه درمانی وابسته به هم فعالیت می‌کنند؛ این چهار حوزه عبارتند از:
- حوزه بزرگسالان: با هدف توسعه توانایی های اجتماعی و رفتارهای جایگزین در مصرف مواد؛
- حوزه والدین: درگیر شدن والدین در پروسه درمان، درگیری عاطفی و رفتاری والدین با فرزندان را افزایش می‌دهد و نظارت و نحوه تنظیم محدودیت والدین را بهبود می‌بخشد.
- حوزه تعاملات خانوادگی: کمک به اعضای خانواده برای توسعه اجتماعی و ارتباطی مهارت‌ها؛
- تعاملات خارج از خانواده: توسعه روابط مثبت در تمام سیستم‌های اجتماعی که در آن نوجوان شرکت دارد مانند خانواده، مدرسه و گروه همسالان.
در واقع خانواده درمانی مجموعه‌ای از رویکردهای درمانی است که اعتقاد به ارزیابی و مداخله در سطح خانواده دارد. در این معنا، خانواده یک سیستم نظامند است که هر قسمتی از آن با قسمت دیگر دارای روابط متقابلی هستند و تغییر در هر قسمت سیستم با تغییر در سایر قسمت‌ها نیز همراه است. از این روش با استفاده از نقاط قوت خانواده برای ایجاد تغییر در طیف وسیعی از موضوعات مختلف از جمله سوء مصرف مواد استفاده می‌شود.
خانواده درمانی در درمان سوء مصرف مواد دو هدف اصلی دارد. نخست، خانواده درمانی به دنبال استفاده از قدرت و منابع برای کمک به توسعه رفتارها، نگرش‌ها و تحول نحوه استفاده از روش‌های زندگی بدون مصرف مواد است. دوم، خانواده درمانی ارتباط بین فرد دارای وابستگی به مصرف مواد با خانواده را تقویت می‌کند.
با این دیدگاه در خانواده درمانی واحد درمان، خانواده و یا فرد در متن خانواده است. فرد مبتلا به سوء مصرف مواد به عنوان یک سیستم در واحد خانواده در نظر گرفته می‌شود، چرا که رفتار و تفکرات او تاثیرات شدید و متعددی بر سیستم خانواده دارد. روابط افراد در نظام خانواده ناشی از علاقه و مداخله درمانی خانواده در این شرایط برای فرد معتاد برگرفته از همین علاقه و تسهیل تعاملات خانوادگی است. به عنوان مثال رویکردهای شناختی_ رفتاری مبتنی بر این ایده است که رفتارهای ناسازگار مانند مصرف و سوء مصرف مواد از طریق تعاملات خانوادگی نامناسب تقویت می‌شود.در این شرایط درمان‌گر سعی در تغییر تعاملات و رفتارهای هدفمندی که باعث سوء مصرف مواد شده، با هدف بهبود ارتباطات و حل مشکلات و تقویت مهارت‌های مقابله‌ای دارد.