چشم اندار مصرف مواد در تاریخ اسلام

نگاه اسلام به مصرف انواع مواد چگونه است؟ از منظر اسلام روح فرد مبتلاء به سوء مصرف مواد دچار چه تحولی می‌َشود؟ در رابطه او با خدا چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ اینها برخی از سوالاتی‌اند که در این نوشتار سعی در پاسخگویی به آنها داریم. سه مدل اعتقادی در مورد اعتیاد به مواد از دیدگاه کلامی اسلام مورد بررسی قرار خواهد گرفت. دو مورد از آنها مربوط به مدل‌های پیشگیری مبنی بر فهم جامعه است که ریشه در فرهنگ شرم و حیا دارد، در حالی که مدل سوم با نام ملت یا امت اسلامی (millati islami) مبتنی بر فهم اسلامی از توبه است و در ایالات متحده آمریکا نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور کلی، مدل‌های مورد بحث در نوشتار پیش‌رو نشان می‌دهند، که الهیات اسلامی از ابزارهای عقلی و نظری کافی برای توسعه مدل‌های کلامی در مورد اعتیاد برخوردار است .

سه مدل مورد بررسی در نوشتار بر اساس تاملات کلامی در مورد آنچه اسلام درباره سوء مصرف مواد می‌گوید و اینکه چرا افراد معتاد می‌َشوند مبتنی است و نقطه شروع خوبی برای متخصصان مذهبی جهت حمایت از مسلمانانی که از سوء مصرف مواد رنج می‌برند، فراهم می‌کند. شناسایی نظام اعتقادی و موضع کلامی و الهی مبتلایان به سوء مصرف مواد ممکن است نکات سودمندی برای شروع به کار به منظور درک چگونگی و نحوه کمک به معتادان ایجاد کند.

استدلال بر این است که برای مصرف انواع مواد وجود دو پیش شرط، تمایل به مصرف و در دسترس بودن مواد ضروری است. نظریه‌های مختلفی در توضیح علل مصرف مواد در زیست‌شناسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی ارائه شده است، یکی از مدل‌های بحث‌برانگیز در بین دانشمندان «مدل بیماری[۱]» است. تز اصلی این مدل این است که اعتیاد یک پدیده بیولوژیکی است و بنابراین از نظر ژنتیکی از والدین به فرزندان منتقل می‌َشود. یکی از جنبه‌های مثبت این مدل کمک به رفع طرد و سرزنش اجتماعی فرد معتاد است و این دیدگاه را تقویت می‌کند که که مصرف‌کنندگان مواد قربانیانی هستند که نیاز به کمک دارند نه سرزنش. بر خلاف مدل بیماری در اعتیاد، مدل کمتر نام‌آشنای اخلاقی با مولفه کلیدی تاکید بر اراده افراد در اعتیاد نیز دارای اعتبار است. بر اساس « مدل اخلاقی[۲]» افراد به اراده خود معتاد می‌َشوند. این مدل به دلیل تعصب و قضاوت کورکورانه مورد انتقاد جدی قرار گرفته، هر چند از نکات برجسته مدل اخلاقی این است که مسئولیت توانبخشی را هم بر عهده فرد معتاد می‌داند و اراده او را در بهبودی از اعتیاد بسیار مهم می‌داند.

این مدل‌ها مبتنی بر نظریه تمایز دکارتی بین بدن و ذهن – روح هستند و موضوعات وجودی مربوط به ماهیت، دینداری و معنویت انسان‌ها را در نظر نمی‌گیرند. تحقیقات نشان می‌دهند، معنویت و دینداری از عوامل محافظتی هستند که می‌تواند سوء مصرف مواد را کاهش داده و کارکرد برنامه‌های عود اعتیاد را تقویت کنند. کوک معتقد است رابطه ذاتی بین وابستگی به مواد و معنویت وجود دارد. اعتیاد یک مسئله ذهنی است ، به این معنا که بر روابط، ارزش‌ها و عقاید افراد تاثیر می‌گذارد. همچنین، دین با نتایج مثبتی در رابطه با مواد مانند تغییر در رفتار یا عملکرد اثرگذار به عنوان فاکتورهای کنترل بیرونی همراه است.  تحقیقات انجام شده بر روی افرادی که معتقد به دین هستند، نشان می‌دهد که آنها کمتر از دخانیات، الکل و مواد غیرقانونی استفاده می‌کنند. تحقیقات انجام گرفته بر روی مسلمانان تایید می‌کند که مذهب و معنویت‌گرایی به نفع سلامت روان مسلمانان بوده است. مسلمانانی که در دوران بهبودی  و ترک مصرف مواد به سر می‌برند، دریافتند که تحول دوباره در ایمان و اعتقادشان اغلب به عنوان عاملی مهم در عدم عود  و بازگشت اعتیاد عمل می‌کند.

اما سوال مهم این است، فهم دین از اعتیاد چگونه حاصل می‌َشود؟ چه مدل‌های کلامی برای توضیح اعتیاد در دسترس است؟ برای پاسخ به این سوالات باید نگاهی به چشم‌اندار مذاهب مختلف داشته باشیم. می‌توان گفت بیشتر نظریات در این حوزه از داخل سنت مسیحیت به دست می‌آید. کوک تعدادی از این موارد مانند « اعتیاد به عنوان گناه[۳] » را که شبیه مدل اخلاقی است، شناسایی می‌کند و معتقد است اعتیاد افراد در نتیجه گناهان آنها است. بدری مدلی را ارائه می‌دهد که در آن نگرش لیبرال غربی درباره رابطه جنسی را مورد انتقاد قرار می‌دهد و آن را عاملی در اعتیاد به انواع مواد و حتی بحران ایدز می‌داند. او معتقد است استفاده بد و نابجا از کلمه سوء مصرف[۴] منجر به مدارا با سوء مصرف مواد شده که تنها با تدوین برنامه‌هایی خارج از مدل‌های غربی درمان غیردارویی اعتیاد اصلاح می‌َشوند و این برنامه‌ها باید مبتنی بر مبانی محکم اسلامی باشند. بدری معتقد است، نباید موضع ناداورانه درباره بی‌قیدی در امور اخلاقی و جنسی و سوء مصرف مواد اتخاذ کرد. او معتقد است، هدف اصلی  اسلام از مداخله در امور بشری، بهبودی و اصلاح جامعه است. برخی رویکرد بدری را به عنوان یک اصولگرا و نقابی برای اسلامی کردن دانش مورد انتقاد قرار داده‌اند.

تمام مسکرات حرامند : مسکرات در قرآن و جامعه اسلامی

قرآن در مورد مصرف مواد با احتیاط و کم سخن گفته، اگرچه در مورد مسکرات و به طور خاص الکل بحث‌های جدی مطرح کرده است. هر بحثی در مورد مواد مخدر و اعتیاد باید از قرآن شروع شود، زیرا قرآن پایه و اساس قوانین، شرع و اخلاق است. الکل در قرآن حتی برای مصرف تفریحی حرام است؛ در قرآن استفاده از الکل به عنوان عملی که شیطان آن را انجام و می‌پسندد معرفی می‌َشود. قبل از آنکه با حکم الهی و از طریق وحی شراب و الکل حرام اعلام شود، مسلمانان شرب خمر داشتند اما این امر به تدریج به دستور الهی در سه مرحله ممنوع اعلام شد که آیات مربوط به ممنوعیت نهایی در قرن پنجم هجری پس از محاصره مدینه، تقریباً هفده سال پس از آغاز اسلام نازل شد. در ابتدا اعراب در مجالس و مهمانی‌های خود مشروبات الکلی مصرف می‌کردند، برخی از مسلمانان با دیدن تاثیراتی که مصرف الکل بر رفتار یک فرد و پیامدهای اجتماعی آن داشت، از حضرت محمد (ص) پیامبر اسلام، خواستند برخی راهنمایی‌هایی از قرآن در مورد آنها ارائه دهند. خداوند در قرآن در پاسخ به درخواست آنها اینطور فرموده‌اند: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ ۖ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا ۗ وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ- درباره شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو: ‘در آنها گناه و زیان بزرگی است و منافعی (از نظر مادی) برای مردم دربر دارد، (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود.’ این چنین خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید اندیشه کنید! سوره بقره آیه ۲۱۹». پس از نازل شدن این آیه، برخی از پیروان حضرت محمد(ص) از روی تقوی شخصی، از نوشیدن الکل خودداری می‌کردند، زیرا در آیه ۲۱۹ بقره تاکید شده که ضرر نوشیدن مشروبات الکلی از فایده آن بسیار بیشتر است؛ ضمن اینکه تصدیق می‌کند که منعی در مصرف مشروبات الکلی وجود ندارد، به گونه‌ای که حتی پس از نزول این آیه بسیاری از صحابه پیامبر هنوز مشروبات الکلی مصرف می‌کردند. مرحله دوم از منع مصرف مشروبات الکلی در اسلام هنگامی آشکار شد که شخصی که جلوتر از همه در صف نماز بود (امام جماعت) پس از مصرف زیاد مشروبات الکلی، نماز را به طور نادرست تلاوت کرد و این عمل کفرآمیز بود. در این شرایط خداوند آیه ۴۳ سور نساء را نازل کردند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاهَ وَأَنْتُمْ سُکَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا ۚ وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا – ای کسانی که ایمان آورده‌اید در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گوئید و همچنین هنگامی که جنب هستید، مگر این که مسافر باشید تا غسل کنید و اگر بیمارید یا مسافر و یا ‘قضای حاجت’ کرده‌اید و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‌اید و در این حال آب (برای وضو و غسل) نیابید با خاک پاکی تیمم کنید به این طریق که صورتها و دستها را با آن مسح کنید، خداوند بخشنده و آمرزنده است». نزول این آیه دومین مرحله از ممنوعیت مصرف مشروبات الکلی بود که مسمانان تا زمانی که در نماز هوشیار بودند می‌توانستند مشروبات الکلی بنوشند. صحابه پیامبر در این شرایط قبل از نماز شب جلسات نوشیدن مشروبات الکلی را برگزار می‌کردند تا زمان کافی برای رسیدن به هوشیاری قبل از نماز صبح را داشته باشند. در چنین جلسات شبانه‌ای، تحت تاثیر نوشیدن مشروبات الکی، شخصی از یک قبیله شعرهای توهین‌آمیزی را درباره قبیله دیگر تلاوت کرد، اعضای قبیله دوم عصبانی شدند و به درگیری منجر شد به طوری که یکی با استخوان شتر بر صورت دیگری کوبید، در این شرایط وحی نهایی نازل شد که مصرف مشروبات الکل تحت هر شرایطی حرام و ممنوع است؛ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الأَنْصابُ وَ الأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ-اى کسانى که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت‌ها و ازلام (نوعى بخت آزمائى)، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دورى کنید تا رستگار شوید! * شیطان مى‌خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. آیا (با این همه زیان و فساد، و با این نهى اکید،) خوددارى خواهید کرد(آیات ۹۰ و ۹۱ سوره نساء)»

در آیات ۹۰ و ۹۱ سوره نساء چندین نکته وجود دارد که می‌توان برای بهبودی الگوی اعتیاد از آنها استفاده کرد. در واقع ممنوعیت تدریجی مصرف مشروبات الکلی، منعکس‌کننده درک عمیق اسلام از ماهیت انسانی است و همین روند را می‌توان در مورد ترک اعتیاد به کار بست. پزشکان و متخصصان اسلامی با الهام از سه مرحله تدریجی ممنوعیت مصرف مشروبات الکلی، توجیهی قرآنی برای ترک اعتیاد و توانبخشی ایجاد کردند؛ به گونه‌ای که با کاهش تدریجی مصرف انواع مواد و مشروبات الکلی می‌توان به توانبخشی و ترک اعتیاد کمک زیادی کرد[۵].

[۱] Disease Model

[۲] Moral Model

[۳] Addiction as a Sin

[۴] Abuse

[۵] Mansur Ali, “Perspectives on Drug Addiction in Islamic History and Theology” Centre for the Study of Islam in the UK, School of History, 18 September 2014.

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.