فقر و کشت خشخاش در افغانستان

خشخاش به این دلیل که سهم قابل ملاحظه‌­ای در اقتصاد افغانستان ( ۴٫۱ تا ۶٫۶ میلیارد دلار) دارد امنیت شغلی و معیشت بسیاری از کشاورزان و کارگران در این کشور را تأمین می‌کند. این ماده، منبع تأمین مالی خانوارهای روستایی فقیر و تهیدست به‌ویژه در مناطق روستایی است و همچنین معیشت حداقلی بسیاری از کارگران مهاجر بی‌بضاعت فاقد زمین را که به‌نوعی تنها در فصل برداشت از این محل تحصیل درآمد می‌کنند تأمین می‌نماید. به‌نظر می‌رسد تعداد انگشت‌شماری از روستاها در اقصی نقاط این کشور باشند که از کشت خشخاش به‌طور کامل مصون و در امان بوده باشند. سهم درآمد کشاورزان افغان حدود ۷ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور و حدود ۳۰ درصد از ارزش بخش کشاورزی قانونی در افغانستان است. به‌نظر می‌رسد تقویت و رشد کشت غیرقانونی تریاک در این کشور به‌ویژه در دهه‌های اخیر جدی‌ترین صدمات و ضربه‌ها را به بدنه اقتصادی این کشور از طریق تضعیف سرمایه‌گذاری در بخش اقتصاد قانونی وارد آورده است و چرخه‌ اقتصاد بیمار و حاکمیت معیوب را تقویت بخشیده است. تریاک و مشتقات آن چنان در دل جوامع روستایی ریشه دوانده است که استقلال معیشیتی بسیاری را از آن‌ها ربوده و وابسته خود ساخته است. تنها محل مواجهه با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی برای جمعیت روستایی مستضعف از درآمد تریاک حاصل می‌شود. از آن‌جایی که اقتصاد نامشروع و غیرقانونی منجر به تقویت خشونت، ناامنی و شورش می‌گردد، یکی از مهمترین پیامدها و هزینه‌های این روند تضعیف سرمایه‌گذاری خصوصی و عمومی است. این چنین شرایطی چرخه‌ معیوبی را بازمی‌آفریند که شکستش بسیار دشوار است.

فقر، شاخصی پیچیده در تحولات کشت خشخاش

 این موضوع که افغانستان، به لحاظ اقتصادی و سطح کیفی زیستن^[۱] یکی از فقیرترین کشورهای جهان است بدیهی می‌نماید، اما مسئله کلیدی این است که ایا فقر مهمترین عامل رانشی در سیر صعودی کشت و تولید تریاک به‌عنوان یک صنعت نامشروع در این کشور است یا خیر. به‌نظر پدیده کشت و تولید بی‌رویه تریاک در این کشورچندبعدی است و از پیچیدگی بسیاری برخوردار است. عواملی نظیر فقر، ناامنی، عدم حضور حاکمیت در سطوح مختلف، چندپارگی و چنددستگی قومیتی و عدم یکپارچگی اجتماعی از جمله این عوامل هستند. از سوی دیگر ارزیابی فقر به‌عنوان یکی از علل برجسته در افزایش میزان تمایل و گرایش کشاورزان به کشت غیرقانونی بسیار سخت می‌نماید. بر اساس پیمایش وضعیت زندگی افغانستان^[۲] (ALCS)2016 تا ۲۰۱۷ که توسط سازمان آمار این کشور در سال ۲۰۱۸ منتشر شده است، وضعیت سطح رفاه جمعیت کشور افغانستان به‌ویژه در دو سال اخیر به شدت رو به وخامت گذاشته است. میزان جمعیت زیر خط فقر از ۳۴ درصد در سال ۲۰۰۷-۲۰۰۸ به ۵۵ درصد در سال ۲۰۱۶-۲۰۱۷ رسیده است. افزایش نرخ فقر در سراسر کشور، چه در نواحی شهری و چه در نواحی روستایی مشاهده شده است. بنابر آمار ارائه‌شده در گزارش پیش‌گفته، در زمان اجرای پیمایش، نزدیک به ۱۶ میلیون افغانی زیر خط فقر زندگی می‌کردند. نمودار خطی ذیل، سیر جمعیت زیرخط فقر را نمایان می‌سازد.

به‌نظر می‌رسد با یک تحلیل روساختی می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که رابطه‌های میان افزایش فقر و گرایش کشاورزان و کارگران به فعالیت در حوزه کشت خشخاش و حصول معیشت از این راه وجود دارد، چرا که در دو سال گذشته (۲۰۱۶ و ۲۰۱۶) شاهد روندی مشابه در میزان کشت خشخاش (بالاترین میزان کشت خشخاش و افزایش سطوح زیر کشت) بودیم^[۳]. هرچند، برای ارائه تحلیلی متقن در باب ارتباط پیچیده میان فقر و گرایش به کشت خشخاش باید به بررسی دقیق توزیع استانی کشت خشخاش در افغانستان و ارتباط آن با توزیع فقر پرداخت. بر اساس گزارش‌های پیمایش تریاک افغانستان در دو سال گذشته^[۴]، هم‌چنان مناطق جنوبی افغانستان بالاترین سطح زیر کشت و تولید (۶۹ درصد) را به‌خود اختصاص دادهاند. استان‌ هلمند در صدر تولید‌کننده‌های تریاک قرار دارد و پس از آن قندهار و ارزگان در رتبه‌های بعدی قرار دارند . پس از منطقه جنوب، در منطقه غربی افغانستان با ۱۲ درصد بیشترین کشت خشخاش رخ می‌دهد. با در نظر گرفتن شاخص‌های ثروت، از جمله تجمیع و تخمین دارایی‌ها این‌گونه برداشت می‌شود که در استان‌های جنوبی به ویژه استان هلمند، نه‌تنها به نسبت میانگین ثروت در نقاط دیگر افغانستان شاهد فقر بیشتری نیستیم، که این استان به لحاظ شاخص دارایی‌های خانگی (وسیله نقلیه، تراکتور، کامیون، موتور سیکلت و…) وضعیت به مراتب بهتری به نسبت دیگر استان‌های کشور افغانستان دارد.^[۵] البته این وضعیت شاید به دلیل این واقعیت باشد که تریاک ارزشی معادل محصول نقدی دارد، و پر واضح است که معیشت مردم این منطقه به نوعی وضعیت بهتری داشته باشد. از این روی، با بهره‌گیری از روش‌های کمی محض شاید نتوان به ارتباط مستقیم فقر و سطوح و میزان کشت خشخاش  پی برد. بنابراین به‌نظر می‌رسد عوامل دیگری نیز به عنوان پیش‌ران در رونق کشت خشخاش دخیل هستند.

بر اساس گزارش پیمایش تریاک افغانستان: چالش‌هایی برای توسعه پایدار، صلح و امنیت (۲۰۱۷)، یازده درصد از کشاورزان برای نخستین بار در سال ۲۰۱۷ مبادرت به کشت خشخاش در این کشور کردند. بیشترین میزان تازه‌واردان به این فعالیت در مناطق شمالی این کشور رخ داده است^[۶] که به نوعی حکایت از فعال شدن محور شمالی قاچاق مواد در از مبدأ افغانستان دارد ( برای اطلاعات بیشتر ر. ک. قاچاق تریاک افغانستان از مسیر شمالی، ۲۰۱۸)^[۷]. شاید به‌طور قطعی نتوان شواهدی مبنی بر ارتباط مستقیم فقر با گرایش به کشت خشخاش ارائه داد، اما می‌توان اثبات کرد میان کشت خشخاش با فرصت‌های محدود توسعه ارتباط برقرار است؛ به بیان دیگر کشت خشخاش در نواحی با فرصت‌های اندک و محدود توسعه محتمل‌تر بوده است.

پی‌نوشت‌ها

[۱]  به لحاظ شاخص نرخ میرایی در نوزادان در سال ۲۰۱۸ این کشور با نرخ ۱۰۸٫۴۶ مرگ در هر هزار بالاترین آمار را به خود اختصاص داده‌است و پس از آن کشورهای نیجر، مالی و سومالی قرار دادند. همچنین به لحاظ شاخص متوسط طول عمر، با متولد ۶۲٫۷ سال، این کشور جایگاه ۱۵۷ را در دنیا دارد.

http://www.geoba.se/population.php?pc=world&type=19

[۲] Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization (2018). Afghanistan Living conditions survey 2016 – ۲۰۱۷٫

[۳]  UNODC/MCN (2017/2018) Afghanistan Opium Poppy Cultivation Survey. Vienna; UNODC

[۴] ibid

[۵] NRVA (2007). The National Risk and Vulnerability Assessment 200.Afghanistan: Ministry of Rural Rehabilitation and Development.

[۶]  ۲۵ درصد از مصاحبه‌شوندگان در پیمایش سال ۲۰۱۷ در منطقه شمالی برای نخستین بار اقدام به کشت خشخاش کردند

گزارش پیمایش تریاک افغانستان: چالش‌هایی برای توسعه پایدار، صلح و امنیت (۲۰۱۷)، صفحه ۷

[۷] UNODC Research (2018). Afghan Opiate Trafficking along the Northern Route. Vienna: UNODCپ

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.