اعتیادپژوهی تطبیقی در ادیان و مکاتب (ویژه نامه ۱)

موسسه هم اندیشی جهانی راه برتر در راستای اهداف پژوهشی و تحقیقاتی خود، پروژه جدیدی با عنوان «اعتیاد پژوهی و ادیان» در دست تدوین دارد. در این پروژه قصد داریم آموزه های ادیان و آیین های پررهرو نظیر اسلام، مسیحیت، یهودیت و بودیسم در باب معضل اجتماعی اعتیاد را مورد بررسی قرار داده و از این رهگذر شناخت دقیق تری از رویکردها، برداشت ها و راهکارهای این مذاهب در قبال اعتیاد ارائه کنیم. اهمیت این پروژه زمانی مشخص می شود که تأثیرات و ظرفیت های این آیین ها در امر پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر / محرک مد نظر قرار گیرد. از سوی دیگر شناخت اشتراکات مذاهب در امر پیشگیری نیز می تواند به ارتقای هم فهمی پیروان ادیان متفاوت کمک کرده و در راستای صلح و گفتمان مشترک جوامع مدنی کشورهای مختلف نیز منجر شود. به بیان دیگر می توان چگالی و ظرفیت نمادها و معارف مذهبی را به استخدام پیشگیری از اعتیاد درآورد و این امر که هم راستا با سعادت بشری است، به مثابه نقطه عزیمتی برای هم فهمی بیشتر میان پیروان آنها قرار داد.

 مسیحیت و لحن ارشادی در قبال اعتیاد

اگرچه لفظ اعتیاد عموماً اتکای فرد به یک ماده یا عادت، به صورت فیزیکی و یا روانی را توصیف می کند و رایج ترین کاربردِ آن عبارت از سوء مصرف الکل و مواد مخدر / محرک است، اما بسیاری این مفهوم را برای توصیف تمرکز ناسالم بر طیف وسیعی از کارها و اقدامات از غذاها گرفته تا بازی های کامپیوتری نیز توسعه می دهند. در ارتباط با این موضوع که آموزه های انجیل در قبال اعتیاد چه آورده ای دارند؟ می تواند در این زمینه چند دسته توصیه و احکام را از یکدیگر متمایز کرد. برای نمونه رهبران کلیسا نمی توانند اقدام به مصرف میزان زیادی مشروب کنند و در واقع «میگسار» باشند (رساله اول پولس به تیمائوس ۳:۳، نامه به تیتوس ۱:۷) همچنین انجیل طهارت نفس و از بی بند و باری جنسی را نیز به رهروان این مذهب توصیه کرده و بر ماهیت اعتیاد آور گناهان جنسی تأکید می کند (نامه به قرنتیان ۶: ۱۸)

دومین توصیه ای که در این باره می توان در کتاب مقدس یافت به چگونگی کمک در قبال انواع اعتیاد می پردازد. البته به زعم کتاب مقدس این کمک نهایتاً از سوی باری تعالی سرچشمه می گیرد، چندان که ما عادت های قدیمی را با عادت های جدیدتر جایگزین می کنیم. در رساله به کولسیان ۳:۸-۱۰ اینچنین آمده است: «حالا باید همه آنها را از خود دور کنی: خشم، غضب، کین توزی، سرزنش و سخنان ناخوشایندی که از زبان شما بیرون می آید. به یکدیگر دروغ نگویید، تا ببینید چگونه خودِ قدیمیتان به همراه عادات مألوفش را چگونه کنار گذاشته و در پرتو معارف الهی انسان دیگری می شوید.»

سومین توصیه به این موضوع اختصاص دارد که دیگر افراد در ارتباط با اعتیاد چه کمکی می توانند بکنند. در رساله به غلاطیان اینچنین آورده شده که «ای برادران اگر کسی گرفتار خطایی شود، شما که روحانی هستید باید او را با توصیه به روح تواضع اصلاح کنید و خود را همواره بیازمایید که ممکن است شما نیز به این تجربه درافتید و متحمل بار گرانی شوید، پس بهتر است شریعت مسیح را اجرا کنید.» در فرازی از نامه به یعقوب (۵: ۱۹- ۲۰) نیز اینچنین گفته شده که «برادران اگر دیدید کسی از بین شما از راه حق لغزش یافت، او را از گناه رویگردان ساخته و با بازگرداندش به راه حق روحش را شر گناه مصون دارید.»

بدین ترتیب طبق آیین مسیح اگرچه اعتیاد معضلی واقعی است، اما غلبه بر آن در پرتو عنایات باری تعالی و خلق الله غیرممکن نیست. در واقع متن مقدس مسیحیت عمدتاً بیشتر به توصیه هایی در قبال اعتیاد (به معنای عام کلمه) به طور کلی بسنده می کند و در این توصیه ها لحن و زبانی ترغیبی و ارشادی دارد و از دستور و یا نهی قهری در متون مسیحی چندان خبری نیست. همچنین در متون مسیحی تأثیر ایمان به قدرت الهی برای باورمندان بسیار زیاد انگاشته می شود به گونه ای که از آنها انتظار می رود به صرف ایمان به خدا و روح القدس با مواد و اخلاقیات اعتیادآور رویارویی کنند[۱].

یهودیت، بدنِ مقدس و اعتیاد

اعتیاد یک بیماری است که بر مردم از هر مذهب و با هر زمینه ی معنوی و اعتقادی اثر می گذارد. اما جامعه یهودیت با این موضوع که سوء مصرف مواد تاثیری بر ایمان مردم نمی گذارد، مخالف است. با رشد فزاینده مشکل سوء مصرف مواد در میان یهودیان، تلاش هایی جهت ایجاد مراکز درمانی به خصوص در نواحی که یودیان ارتدکس ساکن هستند، انجام شده است. هدف این مراکز، گسترش این تفکر است که اعتیاد یک بیماری جهانی است و باید در بین یهودیان پذیرفته شود، و در این میان مذهب با ارائه خدمات مذهبی و آموزش اصول مذهبی می تواند به بهبودی بیماران درگیر سوء مصرف مواد کمک کند.

از این رو، یهودیت مشکل گسترده سوء مصرف مواد را نمی تواند نادیده بگیرد، نه فقط به دلیل اثرات  و پیامدهای فردی،خانوادگی و اجتماعی سوء مصرف مواد، بلکه به دلیل نقض اصول اولیه یهودیت «Halachic[2]» که در تورات آمده است. اصل اول این است که « بدن ما متعلق به خودمان نیست بلکه متعلق به یک موجودیت مقدس(خداوند) است[۳]». در تورات بر این اصل تاکید شده که شما حتما باید از زندگی خود محافظت کنید، به گونه ای که آسیب رساندن به خود و دیگری ممنوع می باشد.

بر این اساس یهودیان مجاز نیستند عملی انجام دهند که صدمه ای به بدن، زندگی و سلامتی خود و دیگران وارد شود. سیگار کشیدن، مصرف الکل و مواد مخدر تهدید جدی برای بدن است که بر اساس آموزه های تورات متعلق به خداوند می باشد. هر چند برخی از خاخام های یهودی مخالف ممنوعیت کشیدن سیگار هستند و به این آیه استناد می کنند که« خداوند در برابر این امر ساده از ما محافظت می کند»، در مقابل مخالفان معتقدند، دانستن خطرات و آسیب هایی که مصرف سیگار ، الکل و مواد مخدر می تواند برای بدن انسان ایجاد کند، کافی است تا از مصرف آن ممانعت شود. مصداق این امر عبارت «تلمود»[۴] است، «جایی که آسیب احتمالی وجود دارد نباید به معجزه تکیه کرد». به این معنا که خطر و آسیب همواره امری فوری نیست، بلکه موضوع مهم احتمال وقوع خطر در آینده خواهد بود. [۵]

بودیسم، نیروانا و رهایی از اعتیاد

تاریخچه مصرف مواد با معنویت و دین، و موضوعاتی از جمله تجویز برخی روانگردان ها در بعضی سنت های دینی و مناسک مذهبی گره خورده است . در اکثر موارد، دین به عنوان عاملی صیانتی و بازدارنده در برابر اعتیاد عمل می کند و مولفه ای از فرایند بهبود است. هرچند در پاره ای از مواقع، اعتیاد می تواند به حفظ و تداوم مصرف مواد کمک کند. در این جا تلاش می شود به تبیین برهم کنش بودیسم و وابستگی و مصرف مواد از منظر دکترین بودیسم پرداخته شود.

از دغدغه های کانونی و مهم در بودیسم از آغاز شکل گیری آن در حدود ۲ هزار و پانصد سال پیش تا کنون مسئله ولع[۶] و دلبستگی[۷] بوده است. با در نظر گرفتن اعتیاد به عنوان شکل و نمونه ای از دلبستگی حاکی از عطش و ولع شدید، به نظر آموزه های بودایی، گنجینه و منبعی غنی از انگاره ها و مدل های سبب شناختی و درمان های ممکن اعتیاد را ارائه می دهد، چرا که آئین بودایی از هر نوع آن، دلایل پیدایش دلبستگی و ولع را تشریح و، اشکال آن را توصیف می کند و راهکارهای دقیق و جزئی برای رویارویی و حل آن این دلبستگی ارائه می دهد. در آئین بودا، به عنوان یک آئین غیرخداپرستانه، بودا مظهر و تجسد کامل خرد و رحمانیت است. در این آئین، پیرو بودا بودن به معنی پناه بردن به «سه گوهر»،  بودا، دهارما[۸] ( آموزه های او) و سانگها[۹] (اجتماع افرادی که به دهارما عمل میکنند) است. در این آیین، پناه گاه و مأمن حقیقی این سه گوهر است، حال آنکه وابستگی و اعتیاد را می توان به عنوان یک مأمن دروغین نگریست[۱۰].

ارتباط میان بودیسم و اعتیاد را می توان با به کارگیری چهار حقیقت شریف[۱۱] که به نظر متقن ترین و قدیمی ترین صورت بندی از دکترین بودیسم است را تبیین نمود.

1. حقیقت رنج و تالم: هستی رنج است: تولد رنج است، پیری رنج است، بیماری رنج است، مرگ رنج است.
2. رنج به دلیل دلبستگی به امور دنیوی پدید می‌آید. بودائیان باید از دنیا دل برکنند تا به نیروانا برسند. این دلبستگی به نفسانیات دوکه نامیده می‌شود.
3. بریدن از رنج‌ها با بریدن از تمایلات نفسانی دست‌یافتنی است و این حقیقت سوم می‌گوید که هر انسان توان بریدن از رنج‌ها را در خود دارد. گسست از رنج‌ها را در آیین بودا، روشنایی، بیداری، و خاموشی (نیروانا) شعله رنج نیز می‌گویند. برای رسیدن به این حالت، انسان باید درک کند که راه رسیدن به خوشبختی راستین از طریق دنبال کردن تمایلات و تشنگی‌ها میسر نمی‌شود بلکه باپذیرش واقعیت خود و گسست از تشنگی‌ها و تمایلات به‌دست می‌آید.
4. راه توقف رنج راه اصیل هشتگانه نام دارد. این راه عبارت است از: دیدگاه درست، نیت درست، گفتار درست، کردار درست، معاش درست، کوشش درست، اندیشه درست، و تمرکز درست[۱۲].

اسلام و قاعده نفی اضرار به نفس

در باب حرمت مصرف و سوءمصرف مواددمخدر در اسلام سخن بسیار رفته است. یکی از ادلّه در باب حرمت این مواد قاعده «لاضرر و لاضرار» است. این قاعده فقهی برگرفته از دو آیه سوره بقره است (آیه ۲ و آیه ۱۹۵).  «لا تضار والده بولدها و لامولود له بولده» این آیه در نفی ضرر رساندن والدین به فرزندان نازل شده که در دستگاه فقهی از آن نفی ضرر رساندن به دیگران استنباط شده است. همچنین آیه شریفه  «و لا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» که از آن نفی ضرر رساندن به نفس خود استنباط می شود.  گروهی از فقیهان شیعه و سنّی برای حرمت اضرار به نفس، به آیه فوق استدلال کرده اند؛ به این بیان که «تهلکه» را به معنای هلاکت و خود را به خطر و یا نابودی انداختن دانسته اند. موادمخدر و استعمال آن به عنوان یکی از مصادیق ضرر رساندن به خود و نیز ضرر رساندن به دیگران دانسته شده است. معمولا به هلاکت انداختن با اعمال ناشایست و خطرناک امکانپذیر می شود. مطابق آیات فوق هرگونه فعلی که  باعث از بین رفتن قوای جسمی و روحی فرد شود و یا هر نوع عملی که از نظر عرف عقلا زمینه نابودی فکری و جسمی او را فراهم سازد، بی شک مشمول نهی و تحریم قرار خواهد گرفت.

مضمون آیه به تعبیر مفسرین، مطلق هلاکت را می رساند خواه چنین امری جنبه افراطی و یا بالعکس تفریطی داشته باشد؛  به تعبیری افراط و هم تفریط در چیزی که باعث ضرر رساندن به نفس و دیگری است مشمول حکم حرمت خواهد بود. در این رابطه می توان گفت سوءمصرف مواد عملی است که بالطبع قوه ممیزه انسان را تحت تأثیر قرار خواهد داد و از این منظر به لحاظ شریعت اسلامی قابل پذیرش نیست.

[۱]http://www.compellingtruth.org/addiction-christian.html.

[۲] مجموعه قوانین بدنی و زبانی یهودیت که در تورات آمده است.

[۳]Rambam, Hilchot Rotze’ach 1:4; Shulchan Aruch HaRav, Choshen Mishpat, Nizkei HaGuf 4.

لازم به توضیح است که، ربام در بعضی کتاب‌های یهودی، ابن میمون، رمبامخوانده می‌شود که مخفف ربی موشه بن میمون است.

[۴] یکی از کتاب های اصلی یهودیت ربانی اسست.

[۵] https://www.oztorah.com/2007/08/drugs-judaism/#.XFGGL1UzaUk.

[۶] craving

[۷] attachment

[۸]  Dharma

[۹] Sangha

[۱۰] Groves, P., & Farmer, R. (1994). Buddhism and addiction. Addiction Research, 2 (2): 183-194.

[۱۱]  Four Noble Truths

[۱۲] موسسه گفتگوی ادیان ( ۶ تیر، ۱۳۹۴). حقیقت درباره دین بودایی

جهت دانلود فایل کامل اینجا کلیک نمایید...
برای مطالعه شماره دوم این ویژه نامه کلیک کنید
برای مطالعه شماره سوم این ویژه‌نامه کلیک کنید

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است