حرمت اعتیاد از منظر عقل بشری
دلیل اصلی حرمت مصرف مواد حکم عقل و تطبیق برخی از قواعد و احکام قطعی بر آن است. البته در تبیین دلیل عقلی و چگونگی حکم عقل می‌توان صور مختلفی ترسیم کرد. مرحوم شهید صدر قائل هستند که عقل از باب قیاس مواد مخدر به خمر، حکم به حرمت آن می کند، زیرا علت منصوصه حرمت خمر، از دست رفتن عقل و شعور بوده و این علت در مواد مخدر به طور یقینی وجود دارد. برخی دیگر حکم به حرمت مواد مخدر کرده اما نه از باب قیاس به خمر بلکه آن را مسکر دانسته و از آنجا که در شرع اسلام حرمت استعمال مسکرات امری مسلم می باشد، حرمت مصرف مواد مخدر رامسلم دانسته اند. اما باید بررسی شود که آیا واقعا مواد مخدر از مسکرات هستند و عین احکام جزائی و تکلیفی مسکر را دارند؟ کارشناسان مواد مخدر نیز بر این اعتقاد دارند که فرآورده‌های حشیش و تریاک که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند، به طور قطع از مسکرات هستند، زیرا برای مدت زمانی عقل را زایل می‌کند و انسان را به مرحلهی حیوانی و بی خودی ساقط می‌کند.
مقابله و مخالفت آموزههای اسلامی با سوء مصرف مواد محدود به حرمت نصی و فقهی آن نمی‌شود، بلکه در سطوح بینشی و گرایشی نیز آموزههای دینی نقش بسزایی در رفع و دفع انگیزه‌های سوء مصرف مواد دارند. برخی از عوامل موثر بر اقدام به سوء مصرف مواد که اتفاقا عقلاً و در مباحث علمی و دانشگاهی به عنوان دلایل شروع اعتیاد ذکر شده، تضاد آشکاری با فرهنگ دینی دارد و آیات و ادله فقهی محکمی نیز برای آنها وجود دارد. عوامل اصلی گرایش به مصرف مواد که در تضاد با فرهنگ دینی هم هستند عبارتند از:
لذتجویی: میل به لذت و کام‌جویی برخاسته از طبیعت انسانی است؛ اما زمانی که به صورت افراطی دنبال شود و به صورت نوعی فلسفه زندگی درآید، می‌تواند فرد را به سوءرفتارهای بسیاری دچار کند که مصرف مواد مخدر یکی از آنهاست. حاکمیت لذت جویی بر زندگی فرد ، از سویی موجب میل به خوش‌گذرانی و کام‌جویی در موقعیت‌های خوشایند ، از سوی دیگر موجب بروز بی‌تابی و میل به فرار از سختی‌ها در موقعیت‌های ناخوشایند می‌شود و در هر دو حالت زمینه گرایش به مصرف مواد مخدر را فراهم می‌کند.
در آموزههای اسلام هم با افراط در لذتجویی و هم با رهبانیت و ترک دنیا مخالفت شده است .بر این اساس، اصلاح دیدگاه اساسی به زندگی و ارائه شناخت و آگاهی به مخاطب در این زمینه ، و تبیین و ترویج دیدگاه اسلامی به لذائذ دنیوی اولین اقدام اساسی در پیشگیری از اعتیاد است .آموزه‌هایی از قبیل زهد، شناخت ماهیت دنیا، پیامدهای پیروی از امیال ، یاد مرگ و آخرت در تعدیل میل به لذت جویی و در نتیجه سوءرفتارهای ناشی از آن موثر است.
آیاتی از قرآن کریم در مذمت افراط در لذتجویی:
زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ( آل‌عمران آیه ۱۴)؛مردم را حبّ شهوات نفسانی، از میل به زنها و فرزندان و همیان‌هایی از طلا و نقره و اسبهای نشان دار نیکو و چهارپایان و مزارع در نظر زیبا و دلفریب است، (لیکن) اینها متاع زندگانی (فانی) دنیاست و نزد خداست منزل بازگشت نیک.
وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى (نازعات آیه ۴۰)؛ و هر کس از حضور در پیشگاه عزّ ربوبیت بترسید و از هوای نفس دوری جست.
فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا اَلصَّلاهَ وَ اِتَّبَعُوا اَلشَّهَواتِ فَسَوْفَ یلْقَوْنَ غَیا (مریم آیه ۵۹)؛اما پس از آنان، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را تباه کردند، و از شهوات پیروی نمودند؛ و بزودی(مجازات) گمراهی خود را خواهند دید!
إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِک یدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ وَ لا یظْلَمُونَ شَیئاً ( مریم آیه ۶۰)؛ مگر آنان که توبه کنند، و ایمان بیاورند، و کار شایسته انجام دهند؛ چنین کسانی داخل بهشت می شوند، و کمترین ستمی به آنان نخواهد شد.
نارضایتی: افرادی که از زندگی خود احساس نارضایتی می‌کنند تحت فشار روانی شدیدی قرار دارند که برای رهایی از آن ممکن است به مصرف مواد مخدر روی بیاورند. بدین ترتیب، ماهیت آرامش بخش مواد مخدر از مهم‌ترین عوامل وسوسه انگیز مصرف این گونه مواد است و افرادی که کمبود و نیاز بیشتری به ویژه از نظر آرامش روانی در خود احساس کنند بیشتر در معرض این وسوسه قرار می گیرند. درصورتی که بر اساس آموزه های اسلامی کاستی های زندگی مبتنی بر نظام تقدیرات الهی است که بر پایه حکمت و مصلحت قرار دارد. احساس رضایت یا نارضایتی از زندگی نتیجه یک ارزیابی و مقایسه بین داشته ها و انتظارات فرد است. داشتن شناخت درست از آنچه به خیر و صلاح واقعی، داشتن دیدگاه درست در مورد روزی مقدر، تعدیل انتظارات و تطبیق آنها با واقعیت و محدودیت های طبیعی زندگی دنیوی، پرهیز از آرزوی‌های بلند ، در اصلاح و منطقی کردن این ارزیابی و جلوگیری از نارضایتی کاذب موثر است. برخی دیگر از آموزه های اسلامی مرتبط با نارضایتی از زندگی عبارتند از: شکر، حرص و طمع، حسد، توکل، و…
آیاتی از قرآن کریم درباره رضایت از زندگی:
الَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا (کهف آیه ۷۲)؛ گفت: آیا من نگفتم که هرگز ظرفیت و توانایی آنکه با من صبر کنی نداری؟
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (توبه آیه ۱۲۹) ؛پس اگر روى برتافتند بگو خدا مرا بس است هیچ معبودى جز او نیست بر او توکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است.
ما أَصابَ مِنْ مُصیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللهِ یَسیرٌ (حدید آیه ۲۲)؛ هیچ مصیبتى [ناخواسته] در زمین و نه در وجود شما روى نمى دهد مگر این که همه آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است؛ و این امر براى خدا آسان است.
لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ (حدید آیه ۲۳) ؛این بخاطر آن است که براى آنچه از دست داده اید تأسف نخورید، و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید؛ و خداوند هیچ متکبّر فخرفروشى را دوست ندارد.
تابآوری پایین یا ناشکیبایی: افراد ناتوان در مواجهه با سختی‌ها برای کاهش فشار آنها به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا می کنند. آموزه اسلامی »صبر « که در روایات از آن به اساس ایمان تعبیر شده ، اگرچه با مقولات پیشین نیز مرتبط است اما به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه‌اش در مواجهه با موقعیت‌هایی که می‌تواند فرد را به سوء رفتارهایی از قبیل مصرف مواد مخدر سوق دهد، نیازمند توجه مضاعف است. داشتن آگاهی و شناخت از فلسفه ابتلائات دنیوی و نیز آگاهی از پایان‌پذیری سختی‌ها و امید داشتن به آینده از دیگر عوامل مرتبط با صبر و شکیبایی در برابر سختی‌ها است.
آیاتی از قرآن کریم در افزایش مهارت تابآوری و صبر در ناشکیبایی‌ها:
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ ألرّسول وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللهِ قَریبٌ ( بقره آیه ۲۱۴)؛ آیا گمان کردید داخل بهشت مى‌شوید، بى آنکه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان که سختى‌ها و زیان‌ها به آنها رسید، و آن‌چنان بى‌قرار شدند که پیامبر و افرادى که با او ایمان آورده بودند گفتند: «پس یارى خدا کى خواهد آمد»؟! [به آنها گفته شد:] آگاه باشید، یارى خدا نزدیک است.
وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ (انشراح آیه ۴) ؛ و نام نکوی تو را (به رغم دشمنان، در عالم) بلند کردیم.
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا (انشراح آیه ۵)؛ پس (بدان که به لطف خدا) با هر سختی البته آسانی هست.
ضعف در خویشتنداری: ضعف در خویشتنداری از جمله عوامل مهمی است که در گرایش به رفتارهای پرخطر مانند اعتیاد تاثیرگذار است. همچنین وسوسه به مصرف مواد مخدر گاهی از سوی عوامل بیرونی نظیر گروه دوستان ، همسالان و اقوام صورت می‌گیرد. فرد خویشتن‌دار می‌تواند هم در برابر امیال درونی خود و هم در برابر محرک‌های بیرونی بر رفتار خود کنترل داشته و آنها را بر اساس عقل و شرع سامان می‌دهد. تقوا، پیروی از عقل و پرهیز از شهوات ، حزم و دوراندیشی، خوف و رجا، و کرامت نفس احترام به خود از آموزههای اسلامی مرتبط با موضوع خویشتنداری است.
آیاتی از قرآن کریم در ارزش خویشتنداری:
الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ ( آل عمران آیه ۱۳۴)؛ آنهایی که از مال خود در حال وسعت و تنگدستی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از بدی مردم در می گذرند.
وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَلَا السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ (فصلت آیه ۳۴)؛ و هرگز نیکی و بدی در جهان یکسان نیست، همیشه بدی (خلق) را به بهترین شیوه (که خیر و نیکی است پاداش ده و) دور کن تا همان کس که گویی با تو بر سر دشمنی است دوست و خویش تو گردد.
روابط مخرب اجتماعی: در تعالیم اسلامی تأکید بسزایی بر سلامت روابط اجتماعی شده و به طور خاص توصیه‌های فراوانی در مورد نحوه انتخاب دوست و همراه وجود دارد. دوست‌‌های ناسالم در مراحل مختلف گرفتار شدن فرد در دام اعتیاد و سوءمصرف مواد، شامل مراحل آشنایی، مصرف تفننی و مصرف مستمر، بسیار مؤثر است. مصرف مواد مخرب در بسیاری از موارد یک رفتار اجتماعی است و در گروه‌های دوستی و محل‌های اجتماع نظیر محل کار، مدارس، خوابگاه‌های دانشجویی، مهمانی‌ها و نظایر آن صورت می‌پذیرد. رعایت آموزههای اسلامی در مورد سلامت روابط اجتماعی به طورکلی و آموزههای مرتبط با دوستی و دوست‌یابی به طور خاص، می‌تواند نقش مؤثری در پیشگیری از ناهنجارهای رفتاری نظیر سوءمصرف مواد مخدر داشته باشد.
آیاتی از قرآن کریم درباره تاثیر روابط مخرب اجتماعی بر زندگی:
ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید ، چرا که بعضی از گمانها گناه است و هرگز ( در کار دیگران ) تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند ، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! ( به یقین ) همه شما از این امر کراهت دارید تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است!
لَهُ مُعَقِّبَتٌ مِّن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَآ أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ( رعد آیه ۱۱)
براى انسان فرشتگانى است که پىدرپى او را از پیشرو و از پشت سر از فرمان خداوند حفاظت مى کنند. همانا خداوند حال قومى را تغییر نمى دهد تا آنکه آنان حال خود را تغییر دهند و هرگاه خداوند براى قومى آسیبى بخواهد پس هیچ برگشتى براى آن نیست و در برابر او هیچ دوست و کارساز و حمایت کنندهاى براى آنان نیست.
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع استجهت مطالعه و دانلود گزارش اینجا کلیک کنید…
