تجارت تریاک در افغانستان

اوپیوئیدهای تولید شده در افغانستان همچنان به عنوان تهدیدی علیه سلامت عمومی، حاکمیت و امنیت در منطقه و فراتر از آن در سطح جهان شناخته می‌شود. اوپیوئیدهای تولیدی افغانستان تقریبا به همه قاره‌های جهان قاچاق می‌شود، در سال ۲۰۱۸ اقتصاد مخدری در افغانستان ارزشی بین ۱٫۲ تا ۲٫۲ میلیارد دلار داشته و ارزش آن در تولید ناخالص داخلی[۱] بین ۶ تا ۱۱ درصد تخمین زده می‌َشود، به گونه‌ای که سودآوری تجارت اوپیوئیدها در افغانستان بیش از ارزش کالاها و خدماتی است که به صورت قانونی و ثبت شده، صادر می‌َشود.

به طور کلی در تولید مواد مخدر/ محرک (به ویژه محصولات تولید شده در اطراف مرزهای کشور) با سه مفهوم عمده تریاک[۲]، اوپیت[۳] و اوپیوئید[۴]  روبه‌رو هستیم.  تریاک عصاره گل خشخاش است که در نتیجه تیغ کشیدن به دور کاسبرگ خشخاش به دست می‌آید. خاصیت اصلی تریاک آرامبخش و تخدیر است که باعث از بین رفتن دردهای جسمانی می‌شود، از این روست که یکی از سه شاخه بزرگ مواد غیرقانونی را مخدرها تشکیل می‌دهد. تریاک اصلی‌ترین و اولین مخدر شناخته شده توسط بشر است که حتی مصرف آن به پیش از میلاد مسیح در شرق آسیا و چین باستان برمی‌گردد. اما در یکصد سال گذشته به دلیل بروز محدودیت های اقلیمی در جهان تولید تریاک که نیازمند منابع آب و سرمای هواست، تولید این محصول به منطقه هلال طلایی، واقع در مرزهای شرقی ایران و مثلث طلایی (تایلند، برمه، لائوس و ویتنام) محدود شده است. از سوی دیگر به دلیل ذائقه و فرهنگ متفاوت در بسیاری از مناطق جهان مصرف تریاک به صورت خالص رواج چندانی ندارد و از مواد تشکیل دهنده آن به طور مجزا برای تولید محصولاتی جدید استفاده می‌شود که مثلاً با فرهنگ اروپا و غرب همخوانی بیشتری دارد. این وضعیت باعث شکل گیری دو مفهوم اوپیت و اوپیوئید شده است

 منظور از اوپیت موادی است که درون تریاک موجود است و در اصل خاصیت دارویی دارد. به طور کلی بیش از ۲۰ اوپیت در گیاه تریاک وجود دارد که از آنها به «آلکالوئیدهای تریاک» نیز یاد می شود. البته ۶ مورد از اوپیت های مذکور به مقدار بیشتری در تریاک وجود دارند و از این ۶ مورد نیز تنها ۴ اوپیت در صنعت پزشکی به کار گرفته می شوند: مورفین[۵]، کدئین[۶]، تبائین[۷] و پاپاورین[۸]

مشهورترین اوپیت‌ها عبارت از مورفین و کدئین هستند. این دو ماده از قدیم برای درمان دردها توسط پزشکان تجویز می‌کردند و هنوز هم تجویز می شوند. تبائین به دلیل حالت طبیعی‌اش قابل تجویز برای تسکین درد نیست بلکه تبدیل به سایر مواد شیمیایی همچون اوکسی کدون یا هیدروکدون می شود (که این دو ماده در پزشکی کاربرد دارد).

وقتی به ساختار شیمیایی اوپیت ها مواد مصنوعی نیز اضافه شود، حاصل عبارت از اوپیوئید خواهد بود. بسته به میزان وجود مواد مصنوعی در ساختار شیمیایی، اوپیوئیدها به دو دسته نیمه مصنوعی و مصنوعی تقسیم می شود. دیاکتل مورفین یا «هروئین» یکی از مشهورترین اوپیوئیدهای نیمه مصنوعی است. هروئین از طریق جوشاندن محلول مورفین و استیک انیدرید به دست می آید. دسته دوم هم که اوپیوئیدهای مصنوعی نامیده می شود، عبارت از موادی است که درون آزمایشگاه ها از طریق تغییر در ساختار اوپیت هایی به دست می آید که مستقیماً از خشخاش گرفته نشده اند. متادون، فنتانیل و مپردرین از جمله این دست از اوپیوئیدهای مصنوعی به شمار می آیند.

در این راستا، پروژه تجارت اوپیوئید افغانستان در سال ۲۰۰۸ توسط دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد (UNODC)، به منظور نیاز به نظارت منظم و تحلیل جامع و دقیق اطلاعات در مورد تهدید چند جانبه تجارت غیرقانونی جهانی اوپیوئید در دستور کار قرار گرفت. این پروژه گزارش‌هایی با هدف ارزیابی تهدیدات منطقه‌ای و جهانی اوپیوئید افغانستان  تولید و با همکاری وسیع بسیاری از ساختارهای سیاست‌گذار ملی و منطقه‌ای و دفاتر نمایندگی‌های اجرای قانون شرایطی برای جامعه بین‌المللی در جهت درک بهتر تهدید ناشی از پیامدهای اوپیوئید تولیدی افغانستان فراهم کرده است. مجموعه به‎روز رسانی پروژه تجارت اوپیوئید افغانستان، به شکل ارائه‌ی گزارش‌هایی مختصر و منظم از الگوها و روندهای در حال ظهور وضعیت جهانی مربوط به تولید اوپیوئید افغانستان طراحی شده است. با توجه به سرعت بالای ظهور بازارهای غیرقانونی تجارت مواد مخدر، داشتن مکانیسمی پایدار اما در عین حال ساده جهت اشتراک‌گذاری منظم اطلاعات امری مهم تلقی می‌َشود.

بر اساس گزارش سال ۲۰۲ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل، افغانستان همچنان منبع اصلی تولید اوپیوئید در جهان است. در حالی که هروئین عمدتاً در این کشور تولید می‌شود، ممکن است تولید هروئین در مناطقی خارج از افغانستان نیز انجام شود[۹]. اوپیوئیدهای تولید شده افغانستان به هر نقطه‌ای از جهان به غیر از آمریکای لاتین قاچاق می‌شود. مسیر بالکان همچنان به ایفای نقشی برجسته در عرضه اوپیوئیدها در بازارهای جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، منطقه قفقاز و بخش‌هایی از خاورمیانه و اروپا ادامه می‌دهد.

هر چند، ایستگاه‌های قاچاق هروئین از طریق بالکان در طول چهل سال گذشته تغییر کرده[۱۰] اما مسیر قاچاق مواد از طریق ترکیه و ایران، مسیر برجسته و غالب قاچاق هروئین به اروپا، دهه‌هاست که مورد استفاده قرار گرفته است[۱۱] . در طول دهه ۱۹۸۰، بیشتر هروئین مصرفی در اروپا از جنوب شرقی آسیا (عمدتاً میانمار و لائوس) قاچاق شده است، چرا که سهم افغانستان در تولید جهانی اوپیوئید در اواسط دهه ۱۹۸۰ حدود ۳۰ درصد بود. از اوایل دهه ۱۹۹۰ با افزایش میزان تولید اوپیوئید در افغانستان، این کشور به عنوان منبع اصلی تولید اوپیوم و هروئین در جهان معرفی شد. بر اساس گزارش بسیاری از کشورهای اروپایی در سال ۲۰۰۳، می‌توان رد پای بین ۸۰ تا ۹۰ درصد اوپیوئیدی که وارد کشورهای اروپایی می‌شود را در افغانستان دید[۱۲]. افزایش تولید تریاک افغانستان هم‌زمان با نا‌آرامی‌ها و جنگ داخلی بوده و تحقیقات نشان می‌دهد که   چندین گروه درگیر در جنگ داخلی و شورش از قاچاق تریاک به عنوان منبع تامین مالی خود استفاده کرده‌اند[۱۳]. در سال ۲۰۰۱، امارت اسلامی طالبان کشت تریاک را ممنوع کرد، اما متعاقباً تولید تریاک در افغانستان به تدریج افزایش یافت، تاجایی که در سال ۲۰۱۸، ۸۲ درصد تریاک دنیا توسط این کشور تأمین شده است[۱۴].

از دهه ۱۹۹۰، به موازات جنگ داخلی در افغانستان، جنگ‌های یوگسلاوی نیز در جنوب شرق اروپا آغاز شد و حدود یک دهه ادامه یافت. شرایط بی‌ثبات سیاسی، بی‌نظمی اجتماعی و آشفتگی اقتصادی محیط مناسبی برای گسترش و توسعه فساد، عملیات‌های جنایتکارانه و ظهور گروه‌های جنایتکار درگیر در طیف وسیعی از تجارت غیرقانونی از جمله ترانزیت مواد مخدر را فراهم کرد. در اواخر سال ۲۰۰۱، جنگ‌های منطقه بالکان پایان یافت اما جرایم سازمان‌یافته همچون قاچاق مواد برای گروه‌های سازمان‌یافته تبهکارانه حوزه بالکان که بخشی از آن دارای پراکندگی در دیگر قسمت‌های اروپا بودند، همچنان یک تجارت سودآور به حساب می‌آمد[۱۵]. همراه با جنگ‌های داخلی و بی‌ثباتی هم در اروپای جنوب شرقی و هم افغانستان، اهمیت مسیر بالکان در قاچاق مواد افزایش یافت. مقصد نهایی اکثر هروئینی که از طریق بالکان قاچاق می‌شود اروپا (به استثنای روسیه) است.

در آخرین ارزیابی دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ از میزان هروئین قاچاق شده در مسیر بالکان از رویکرد مبتنی بر تقاضا استفاده شده است، این ارزیابی بر مبنای میزان هروئین استفاده شده در غرب و مرکز اروپا حاصل شده است. در حالی که نتایج این ارزیابی‌ها در گزارش جدید افزایش تولید در افغانستان به کار گرفته نشده، اما می‌توان میزان مقادیر سفارشی هروئینی که از طریق بالکان قاچاق می‌َشود را تخمین زد. در آخرین بررسی تحولات و روندهای مواد UNODC بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ نشان می‌دهد، سالانه به طور میانگین ۱۵۵ تن اوپیوئیدهای قاچاق به شکل هروئین خالص به جمهوری اسلامی قاچاق و بین ۴۲٫۳ تا ۵۹٫۱ تن از این اوپیوئیدهای قاچاق از جمهوری اسلامی ایران به ترکیه ترانزیت شده است[۱۶]. برآوردهای دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد نشان می‌دهد، سالانه ۱۷۰ تن از هروئین خالص چه آن میزان که مصرف یا کشف می‌َشود از افغانستان به واسطه مسیر بالکان ترانزیت می‌شود[۱۷]. در همین مدت تخمین زده شده، سالانه ۱۱۱ تن از اوپیوئیدهای افغانستان (به صورت هروئین خالص) در ایران، ترکیه، کشورهای واقع در مسیر بالکان و اروپای مرکزی و غربی مصرف شده است، از این میزان سالیانه ۵۲ تن آن در ایران، ۷ تن در ترکیه، ۴ تن در اروپای جنوب شرقی و ۵۵ تن در اروپای غربی و مرکزی مصرف شده است[۱۸].

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.