تحلیل روندها، رسانه و اعتیاد (چهارشنبه ۴ تیر)

۲۶ خرداد ۱۳۹۹ 5

از مهم‌ترین موضوعات پژوهشی در زمینه مقابله با اعتیاد «تحلیل روندهای جدید» در جهان است. روندهای جدید مصرف، سیاست‌گذاری و فعالیت‌های مجرمانه (مرتبط با حوزه مواد مخدر) در جهان برای پیش‌بینی تحولات آتی و نیز سیاست‌گذاری بهینه در برابر این تهدید جهانی است. همچنین بررسی استراتژی‌های رسانه‌ای و نیز الگوی فعالیت‌های مجرمانه مرتبط با مواد در دارک وب نیز که با شیوع کروناویروس سرعتی دو چندان یافته از موضوعات قابل توجه در زمینه مقابله با مواد مخدر است.

مطلب روز چهارشنبه ۴ تیر

بررسی روندهای مصرف مواد و الگوهای مصرف در جهان از اهمیت بالایی برای سیاستگذاران این حوزه برخوردار است. این روندها از یکسو مولفه های ثابت را در خصوص فعالیت های مجرمانه مرتبط با مواد شناسایی می کنند و از سوی دیگر نیز به خوبی تحولات الگوهای مصرف و قاچاق و ترانزیت و یا مسیرهای جدید را از نظر می گذراند. سیاستگذاری کارآمد و موثر در حوزه مبارزه با مواد حتماً نیازمند «تحلیل روندها» در این زمینه است.

منظور از تحلیل روندها یافتن الگوهای ثابت در رفتار بازیگران عرصه کشت، تولید و توزیع انواع مواد است. این گروه شامل کشاورزان، تولیدکنندگان، قاچاق چیان، فروشندگان و مصرف کنندگان می شود. در واقع برای تحلیل روندهای جاری نیازمند بررسی دقیق و طولانی مدت رفتار هرکدام گروه های فوق هستیم. با شناخت این روندها می توانیم پیش بینی کنیم که در آینده رفتار هریک از بازیگران مذکور به چه سمت و سویی می رود و همچنین چه سیاست های برای مقابله موثر مورد نیاز است.

در سال ۲۰۱۷ تقریباً ۲۷۱ میلیون تن از جمعیت ۱۵ – ۶۴ ساله جهان دست کم یک بار اقدام به مصرف کرده اند (این تعداد در حالت حداقلی ۲۰۱ میلیون تن و حداکثر ۳۴۱ میلیون نفر بوده اند). این میزان برابر با ۵٫۵ درصد جمعیت میان ۱۵ تا ۶۵ ساله جهان بوده، که از هر ۱۸ تن یک نفر را شامل می شود. در سال ۲۰۰۹، شیوع مصرف جهانی کمتر از این میزان و در حدود ۴٫۸ درصد بوده است. میان سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷ شمار افرادی که در یکساله قبل اقدام به مصرف هرگونه مواد کرده بودند از ۲۱۰ تن به ۲۷۱ میلیون نفر رسیده و رشدی ۳۰ درصدی را از سر گذرانده است. بخشی از این رشد به افزایش جمعیت جهان (که افراد بین سال های ۱۵ تا ۶۴ آن ۱۰ درصد بیشتر شده اند) باز می گردد. اطلاعات موجود نشان از شیوع بالاتر مصرف اوپیوئیدها در آفریقا، آسیا، اروپا و آمریکای شمالی در طول زمان و نیز مصرف کانابیس در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و آسیا دارد. باید توجه کرد که اگرچه هرگونه مقایسه ای براساس برآوردها انجام می پذیرد و لذا باید دقت کرد که این تحلیل به صورت مطلق بیان نمی شود.

همچنین دو الگوی بسیار بزرگ در روندهای مصرف مواد مخدر / محرک در جهان به طور عمده گویای این واقعیت است که از یکسو مصرف کنندگان در حال گذار از مصرف مواد سنتی به مواد صنعتی و پرخطرتر هستند و از سوی دیگر نیز سن مصرف اولیه با سرعت بالایی در حال پایین آمدن است.

در دهه گذشته، تنوع چشمگیری در بازارهای مواد به وجود آمده است. افزون بر مواد گیاه پایه سنتی (مانند کانابیس، کوکائین و هروئین) دهه گذشته شاهد گسترش بازاری پویا برای مواد مصنوعی و مصرف غیرپزشکی داروهای تجویزی بوده است. اکنون موادی قدرتمندتر در دسترس هستند شمار انواع مواد نیز روبه ازدیاد نهاده و البته از حیث ترکیب نیز با افزایشی چشمگیر روبه رو بوده‌ایم که همگی این مسائل منجر به بیشتر شدن مخاطرات ناشی از مصرف مواد شده است.

در سال های اخیر صدها گونه از مواد روانگردان جدید نیز در آزمایشگاه ها ساخته شده است. بیشتر این مواد روانگردان جدید (که از آنها به NPS ها نیز یاد می شود) از دسته محرک ها و به طور اخص کانابیوئیدها هستند و دسته بزرگ دیگر نیز اوپیوئید به حساب می آیند. مصرف این هردو دارای پیامدهایی غیرقابل پیش‌بینی و گاه شدیداً منفی (حتی مرگ) هستند. مصرف غیرپزشکی اوپیوئیدهای دارویی نیز یک دغدغه فزاینده است. در شمال آمریکا مصرف اوپیوئیدهای مصنوعی از جمله فنتانیل (یا موادی که از نظر ساختار شیمایی به آن نزدیک هستند)، به افزایش چشمگیر مرگ های ناشی از بیش مصرفی اوپیوئیدها در سال ۲۰۱۷ انجامیده است. در نواحی دیگری از جمله آفریقای مرکزی و شمالی، براساس میزان کشفیات، بازار مصرف غیرپزشکی ترامادول گسترش قابل توجهی یافته است. نخستین پیمایش ملی مصرف مواد در نیجریه در سال ۲۰۱۷ انجام شده که نشان از شیوع مصرف غیرپزشکی اوپیوئیدهای تجویزی (عمدتاً ترامادول) دارد که پس از مصرف کانابیس در جایگاه دوم قرار دارد.

نمودار ۱) روند جهانی در تخمین شمار افرادی که دچار اختلال سوء مصرف مواد بوده اند.[۱]

نمودار ۲) روندهای جهانی در زمینه شیوع مصرف مواد و شیوع اختلاف مصرف مواد

آمارها نشان از آن دارد که سرمایه گذاری در زمینه پیشگیری به شدت تأثیرگذار و کارگشاست: هر یک دلاری که در زمینه پیشگیری هزینه شود، منجر به صرفه جویی ۷ دلار از هزینه های حوزه سلامت و اجتماع می گردد.

سازمان بهداشت جهانی منطقه اروپا فهرستی از روندهای جدید در زمینه مواد مخدر را منتشر کرده که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:

بیشتر مرگ هایی که میان مصرف کنندگان مواد رخ می دهد، عمدتاً از چهار عامل ابتلا به HIV، اوردوز، خودکشی و ضربات روانی ناشی می شود.
شمار مصرف کنندگان اپیوئیدها در جهان میان سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ از ۱۱ میلیون تن به ۱۶ میلیون و تا سال ۲۰۱۷ به حدود ۲۴ میلیون نفر بالغ شده است.

افزایش چشمگیر خشونت ورزی در میان دست اندرکاران قاچاق مواد، تا اندازه ای نتیجه تحولات بازار جهانی است.[۲] کندی روند تجارت بین المللی به معنای آن است که کارتل ها و گنگسترها نیز برای به حرکت درآوردن کالاهای غیرقانونی خود از طریق زنجیره جهانی عرضه (خواه زمینی، هوایی و دریایی) فرصت های کمتری خواهند داشت. در این میان تولید کنندگان مواد در بولیوی[۳]، کلمبیا[۴]، پرو[۵] و مکزیک[۶] در حال حاضر شدیداً به تلاش برای تأمین پیش‌سازها برای تولید مت ‌آمفتامین ها، فنتانیل و حتی کوکائین روی آورده اند. در واقع می توان گفت، بسته شدن کارخانه های چینی نه تنها بازار صادارات و فروش آیفون را مختل کرده، بلکه کالاهای قاچاق را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است.

یکی دیگر از پیامدهای گسترش بیماری کووید – ۱۹ بر جهان تبهکاری افزایش قیمت انواع مواد بوده است. به عنوان مثال «اسکندر مومنی»، رئیس ستاد مبارزه با مواد مخدر جمهوری اسلامی ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ از افزایش دو برابری همه انواع مواد مخدر / محرک و … در بازار غیرقانونی این مواد خبر داد.[۷] در همین راستا «مسعود زاهدیان»، رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر ایران نیز در فروردین ماه ضمن تأکید بر روند فزاینده افزایش قیمت انواع مواد، کاهش خلوص مواد در بازار را از جمله نتایج اعمال محدودیت‌های کرونایی دانسته بود. وی در این خصوص گفت: «فروشندگان برای حفظ بازار خود قیمت مواد مخدر را به گونه ای نگه داشته اند تا مصرف کنندگان، مواد مخدر مورد نیاز خود را تامین کنند براین اساس از ناخالصی هایی در تولید مواد مخدر استفاده می کنند که بریا سلامت افراد بسیار خطرناک است.»[۸] در قاره اروپا نیز قیمت کانابیس و کوکائین تقریباً سه برابر افزایش یافته است.

بحران اقتصادی جهانی عرضه و تقاضای مشاغل مرتبط با مواد را دچار شوک کرده است.[۹] به طوری که برخی از قاچاق‌چیان اهل آمریکای لاتین با پیش بینی کند شدن روند تجارت جهانی به دلیل همه گیری کروناویروس به حمل و نقل دریایی روی آورده‌ اند. در نتیجه مسئولان حوزه ضمانت اجرای قوانین اروپا در این راستا از افزایش چشمگیر محموله‌های کوکائین[۱۰] کشف شده در بندر آنتروپ بلژیک[۱۱] در خلال ماه های مارس و آوریل ۲۰۲۰ خبر داده اند. همچنین باوجود تعطیل شدن فعالیت های بسیاری از فرودگاه های بین المللی، تصاویر ماهواره ای حاکی از رفت و آمد زیاد هواپیماها به مقصد و از مبدأ گینه بیسائو هستند، این امر نشان می دهند نقش این کشور به عنوان قطب ترانزیت کوکائین ادامه دارد.

از سوی دیگر برخی نشانه ها حاکی از آن است که مصرف کنندگان نیز به دلیل دشواری دسترسی به برخی مواد، ناچار از تغییر ماده مصرفی خود[۱۲] شده اند. برای نمونه در اروپا شمار قابل توجهی از مصرف کنندگان کوکائین (که در خارج از قاره سبز تولید به آنجا ترانزیت می شود) به مصرف ماری‌جوانای تولید شده درون این قاره روی آورده اند. همچنین برخی افراد نیز مشغول احتکار مواد[۱۳] شده اند، که به افزایش قیمت می انجامد. در نتیجه بعضی از مصرف کنندگان هروئین، به مصرف مشتقات قوی تر و خطرناک تر تریاک[۱۴] مانند فنتانیل رو آورده اند. در سراسر اروپا شیوع بیماری کووید – ۱۹ به تسریع روند فروش مواد به صورت آنلاین به ویژه از طریق دارک وب منجر شده است.[۱۵]

اختلالاتی که در بازار جهانی مواد به وجود آمده احتمالاً موقتی است، اما همین اختلال ها نیز می تواند پیامدهای بلند – مدت تری بر ارتکاب به جرایم به طور کلی برجا بگذارد. گروه‌های گنگستری در پی کاهش یافتن نقدینگی خود، به طور فزاینده‌ای بانک‌ها، فروشگاه‌ها و اقامتگاه‌ها را برای به دست آوردن درآمد مورد حمله قرار خواهند داد.[۱۶] در آمریکای لاتین و بخش‌های دیگری از جهان گروه‌های تبهکار برای تداوم بخشیدن به عایدات مالی خود، به روش‌های قدیمی‌تری مانند آدم‌ربایی، اخاذی و باجگیری روی خواهند آورد. با افزایش تدابیر سخت‌گیرانه در مرزها قاچاق انسان دچار رکود خواهد شد و این امر البته قربانیان را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد.[۱۷] در این میان بسیاری از سندیکاهای جرم و جنایت به مشاغل پررونق‌تر – به ویژه جرایم سایبری[۱۸] مانند باج‌افزار، فیشینگ و سرقت هویت روی می‌آورند که همزمان با روند فزاینده دیجیتالی شدن جهان رشد چشمگیری را تجربه می کند.[۱۹]

همه‌گیری جهانی کووید – ۱۹ همچنین دیگر انواع جرایم سازمان یافته را نیز دستخوش تغییر کرده است. تجارت حیات وحش در معرض خطر نمونه خوبی از این دسته است. چین در اوایل شیوع کروناویروس تجارت حیات وحش را ممنوع کرد.[۲۰] اما چنین تدابیری ممکن است باعث انتقال فعالیت های مجرمانه به دیگر مناطق شود، همچنانکه گزارش شده تاجران ویتنامی در هانوی[۲۱] اقدام به فروش «چسب استخوان ببر» و «شاخ کرگدن» به عنوان داروی کووید – ۱۹ می کنند. در این اثنا، کارتل مکزیکی جالیسکو نسل جدید[۲۲] یکی از فروشندگان اصلی محصولات دارویی دزدی است.[۲۳] آنها بخشی از یک بازار سیاه جهانی در حال رشد به حساب می آیند که کالاهای تقلبی و تجهیزات حفاظت شخصی به فروش می رساند.[۲۴]

یکی دیگر از روندهای نسبتاً جدید در فعالیت‌های مجرمانه مخدری، تأثیرگذاری رسانه‌ها در این خصوص است. تأثیر رسانه‌ای بر کلیه پدیده‌های جهان بسیار محسوس است به طوری که گفته می‌شود امروزه این رسانه‌ها هستند که واقعیت‌ها را می‌سازند. برداشت اعضای یک جامعه از پدیده‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و … تحت تأثیر مستقیم رسانه‌هاست. حوزه مواد مخدر و جریان سازمان یافته نیز از این قاعده مستثنی نیست. آگاهی بخشی به جامعه درباره پیامدهای مخرب مصرف انواع مواد، مسائل و مشکلات موجود در این زمینه، فهم خلأهای قانونی یا عملی احتمالی و … از طریق رسانه‌ها انجام می‌پذیرد. این موضوع عمدتاً تأثیر مستقیم و آشکار رسانه‌ها را نشان می‌دهد. از سوی دیگر اما تأثیر رسانه‌ها به همین جا ختم نمی شود و برای مثال شکل‌گیری و یا گسترش مطالبه قانونی‌سازی مصرف مواد در میان برخی اقشار در بعضی از کشورهای توسعه یافته به فعالیت‌های رسانه ها گره خورده است.

بخش دیگر تأثیرگذاری رسانه‌ها به پیام‌رسانی غیرمستقیم در خلال برنامه‌‎ها، فیلم‌ها و … است. در جریان این برنامه‌ها گاه محتوایی تولید شده که مصرف مواد را امری عادی نشان می‌دهد و شخص مصرف کننده در کنار مصرف مواد ویژگی‌های قابل توجه دیگری نیز از خود به نمایش می‌گذارد. یا برخی رسانه‌ها که از گرایش سیاسی خاصی پیروی می‌کنند، مصرف مواد را نیز به عنوان امری شخصی تلقی می‌کنند که تنها و تنها فرد حق تصمیم گیری در قبال آن را دارد و لذا دولت‌ها نباید به سیاستگذاری و وضع مقررات تنظیم کننده در این راستا کنند.

از سوی دیگر می توانیم یک روند دیگر را نیز در زمینه فعالیت های مجرمانه به طور اعم و مواد مخدر به طور اخص شناسایی کنیم که عبارت از اینترنتی و سایبری شدن جرایم است. تجربه ثابت کرده هرچه نظارت بر فضای حقیقی بیشتر شود و خلأها و فرارهای قانونی کمتر، جرایم بیشتر و بیشتر به فضای مجازی کوچ می کند. در سال‌‌های اخیر نیز جرایم سازمان یافته و به ویژه مواد مخدر با سرعتی بالا به بستر اینترنت منتقل شده است.

جرایمی که با استفاده از امکانات اینترنتی انجام می شود، مستلزم استفاده از منابع نسبی کمتری است و ارتکاب این جرایم در فضایی رخ می‌دهد که افراد در آن حضور فیزیکی ندارند. همچنین در بسیاری از کشورها اینگونه جرایم به درستی تعریف نشده اند؛ بنابراین خطرات درگیر شدن در این دسته از جرایم بیشتر و احتمال ردیابی و دستگیری مجرمان بسیار کم است. امروزه اطلاعات قابل دسترسی در فضای سایبر درباره انواع مواد مخدر، توسط افراد و گروه های مختلف با اهداف و انگیزه های متفاوت تولید می‌شود برخی از آنها از اینترنت جهت گسترش دامنه فروش خود و درگیر کردن جوانان در رفتارهای غیرقانونی، استفاده می‌کنند.

از وبسایت ها با فراهم نمودن طیف وسیعی از اطلاعات مربوط به مواد مخدر و ملزومات آن مروج فرهنگ سوءمصرف مواد بوده و برخی به طور مستقیم و غیرمستقیم موجبات آموزش شیوه های تولید مواد را فراهم آورده اند با توجه به گسترش ارتباطات شبکه‌ای در محیط سایبر و دسترسی آسان افراد به همدیگر از طریق این بستر، امروزه درصد وسیعی از فعالیت‌های مربوط به قاچاق مواد مخدر اعم از خرید، فروش، پخش، توزیع، یافتن واسطه ها و مصرف کنندگان از طریق فضای سایبر انجام می‌شود.

از ویژگی های این بستر، حذف و کمتر نمودن واسطه ها و توزیع کنندگان، گسترش دامنه فعالیت قاچاق چیان، تعامل فضای سایبر با جرایم مواد اعتیادآور تا سطح بین المللی می‌باشد که اقدامات پلیس در خصوص کشف فروشندگان و خریداران مواد اعتیادآور را با سختی ها و در مواردی غیر ممکن ساخته است. ضریب اطمینان قاچاق مواد اعتیادآور از طریق ارتباطات کامپیوتری و شبکه ای بالاتر از نوع سنتی آن می‌باشد.[۲۵]