کادراس موسسه کادراس
مطالعات جنگ و صلح، تروریسم و نارکوتروریسم و همچنین پیامدهای ناشی از کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر امروزه از مهم‌ترین و زنده‌ترین حوزه‌های روابط بین‌الملل و نیز مطالعات میانرشتهای به شمار می‌آید. در همین راستا تا کنون چندین یادداشت را با محوریت شاخص‌های جهانی که به بررسی منابع و موانع بروز پدیده‌های یاد شده می‌پردازد در منتشر کرده‌ایم. در نوشتار حاضر قصد دارم به یکی دیگر از شاخص‌های جهانی مرتبط بپردازم که همچون شاخص تروریسم جهانی، توسط موسسه «اقتصاد و صلح» منتشر می‌شود. این شاخص به وضعیت جهانی صلح[۱] می‌پردازد و رتبه دولت‌های مختلف از منظر صلح‌طلبی را ارزیابی می‌کند. شاخص مذکور در حال حاضر ۱۶۳ دولت مستقل (حدود ۹۹٫۷ درصد جمعیت جهان) را مورد ارزیابی خود قرار می‌دهد. معیار نهایی این شاخص عبارت از «سطح صلح‌طلبی» است. ارزیابی‌های شاخص صلح جهانی در طول دهه گذشته حاکی از آن است که خشونت در جهان افزایش یافته و میزان صلح‌طلبی کاهش یافته است.
شاخص صلح جهانی نخستین بار در ماه مه ۲۰۰۷ منتشر شد و از آن پس به صورت سالانه به انتشار در می‌آید. این شاخص با گذشت ۱۰ سال از انتشار خود در سال ۲۰۱۷ موفق شد شمار کشورهای مورد بررسی خود را از ۱۲۱ دولت به ۱۶۳ دولت برساند. «استیون کیلیلی»، کارآفرین استرالیایی که از سوی شخصیت‌هایی نظیر «کوفی عنان»، دبیرکل پیشین سازمان ملل، دسموند توتو، دالایی لاما ، «مارتی آهتیساری»، رئیس جمهور پیشین فنلاند و برنده جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۰۸، «محمود یونس»، برنده جایزه نوبل، «جفری ساکس»، رئیس جمهور پیشین ایرلند و «ماری رابینسون»، معاون پیشین دبیرکل سازمان کلل متحد قرار گرفته است.
شاخص جهانی صلح سه تم گسترده را مبنا کار خود می‌گیرد: ۱- سطح ایمنی و امنیت جامعه‌محور ۲- منازعات داخلی و بین‌المللی جاری ۳- درجه میلیتاریزه شدن[۲]. فاکتورهای یاد شده هم داخلی هستند – مانند توسل به خشونت و جرم درون کشور – و هم خارجی مانند هزینه نظامی و جنگ‌ها. البته معیارهای این شاخص تا کنون مورد انتقاد برخی شخصیت‌های برجسته جهانی نیز نظیر «ریاله ایزلر» قرار گرفته است که معتقد است شاخص صلح جهانی باید «خشونت علیه زنان و کودکان» را نیز دربر گیرد، اگرچه اطلاعات موثق بین‌المللی در این زمینه یا اصولاً در دسترس نیست یا بسیار کم از سوی کشورها گزارش داده می‌شود.
شاخص صلح جهانی سال ۲۰۱۸ نشان از آن دارد که ایسلند، نیوزلند، اتریش، پرتغال و دانمارک صلح‌طلب‌ترین کشورهای جهان و سوریه، افغانستان، سودان جنوبی و سومالی غیرصلح‌گراترین کشورهای دنیا بوده اند[۳]. همچنین یافته‌های بلند مدت شاخص جهانی صلح در سال ۲۰۱۷ نیز گویای این موضوع است که در طول دهه گذشته وضعیت صلح در سراسر جهان ۲٫۱۴ درصد بدتر شده و نابرابری در صلح میان صلح‌آمیزترین و کم صلح‌ترین کشورهای جهان نیز افزایش یافته، همچنین دامنه نظامی‌گری با کاهش، تأثیر تروریسم با افزایش روبه‌رو بوده است. از سوی دیگر شمار افرادی که در حوادث تروریستی در ۵ سال گذشته کشته شده‌اند نیز به شدت افزایش یافته است.
روش‌شناسی
شاخص صلح جهانی در ارزیابی صلح‌آمیز بودن کشورها میزان درگیری در منازعات جاری داخلی و بین‌المللی را مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنین سطح هارمونی و اختلافات درون هر ملت نیز یکی از معیارهاست؛ ۱۰ معیار متفاوت در این شاخص لحاظ شده که ارزیابی روشنی از ایمنی و امنیت در جامعه به دست می‌دهد. در یک جامعه صلح‌آمیز اصولاً نرخ پایین جرایم، حداقلی بودن حوادث تروریستی و تظاهرات خشونت‌آمیز، روابط مستحکم با کشورهای همسایه، سپهر سیاسی باثبات و پایین بودن شمار افراد بی‌خانمان و پناهجو را شاهد هستیم.
در سال ۲۰۱۷، ۲۳ شاخص برای سنجش امتیاز صلح‌آمیز بودگی دولت‌ها به‌کار گرفته شد. این معیارها توسط یک گروه خبره در سال ۲۰۰۷ احصا شده و به طور سالانه مورد بازبینی قرار می‌گیرند. امتیاز هر شاخص بین ۱ تا ۵ تعریف شده و تا سه رقم اعشار سنجیده می‌شود[۴]. ما در نوشتار حاضر این شاخص‌ها را به سه دسته کلان منازعه‌ای- کیفری، سیاسی و نظامی تقسیم می‌کنیم.
جدول ۱) معیارهای شاخص صلح جهانی[۵]
نیازی به گفتن ندارد که خاورمیانه در سالهای اخیر یکی از مهم‌ترین مراکز حیات تروریسم بوده است. در این میان گروه‌های تروریستی همچون داعش و طالبان با ورود به عرصه جرایم سازمان‌یافته و به ویژه قاچاق مواد مخدر، به صفت مخدری نیز متصف شده اند. بسیاری از شاخص‌های فوق از جمله «تعداد و طول منازعات داخلی»، «تعداد تلفات جانی در نتیجه منازعات سازمان‌یافته داخلی»، «شدت منازعات سازمان‌یافته داخلی»، «تأثیر تروریسم»، «تعداد وقوع قتل در هر جامعه در میان ۱۰۰ هزار نفر» و … نیز مستقیماً به اوضاع امنیتی و فعالیت گروه‌های تروریستی و نارکوتروریستی مرتبط است. از این رو شاخص صلح جهانی می تواند در برای سنجش وضعیت گروه‌های تروریستی و ضد سیستمی و نحوه مقابله دولت‌ها با آنها موثر افتد.
جدول ۲) رتبه‌بندی دولت‌های خاورمیانه از منظر شاخص صلح جهانی[۶]
جمع‌بندی
با توجه به معیارهای یاد شده به نظر می‌رسد وضعیت دولت‌های خاورمیانه‌ای در سالهای اخیر به سمت بدتر شدن به پیش رفته است. بدین ترتیب که از میان ۱۵ دولت خاورمیانه‌ای مورد بررسی، روی هم رفته ۱۱ دولت بهترین اوضاع خود در ۸ سال گذشته را، در سالهای ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ تجربه کرده‌اند و از سوی دیگر روی هم رفته ۸ دولت نیز بدترین وضع خود را در خلال سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ از سر گذرانده‌اند. در حالی که تنها تشکیلات خودگردان فلسطینی – که یک شبه دولت به حساب می‌آید – در سال ۲۰۱۸ بهترین وضعیت خود را تجربه کرده است.
افغانستان با میانگین رتبه ۳٫۴۱ در طول ۸ سال گذشته بدترین وضعیت را در میان دولت‌های خاورمیانه‌ای داشته و حتی از سوریه و عراق نیز میانگین نازل‌تری دارد. سوریه نیز که طی سالهای ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ وضعیت نسبت پایدار و قابل قبولی داشته از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ وضعیت شدیداً بغرنجی را از سر گذرانده و تقریباً در همه شاخص‌های منازعه‌ای، سیاسی و نظامی به دلیل جنگ داخلی و تروریسم بدترین وضعیت را در جهان پیدا کرده بود. در سال ۲۰۱۸ اما وضعیت این کشور ۲/۰ بهتر شده است. با این حال سوریه مشترکاً با عراق به دلیل میانگین مساوی در جایگاه دوم خاورمیانه قرار گرفته است. عراق نیز که بهترین وضعیت خود را در ۲۰۱۲ داشته، طی ۴ سال بعدی به سمت بدتر شدن حرکت کرده و در سال ۲۰۱۶ با امتیاز ۳٫۵۷ از منظر صلح جهانی وخیم‌ترین وضعیت خود را داشته است. البته درگیری دولت این کشور با گروه تروریستی داعش، به‌ویژه از سال ۲۰۱۴ به بعد باعث تشدید این وضعیت شده است. در پی آزادی موصل در ژوئیه ۲۰۱۷ بهبودی نسبی در وضعیت صلح در عراق پدیدار شده است، با این وجود میانگین ۸ ساله عراق نیز همچون سوریه برابر با ۳٫۳۸ است و لذا جایگاهی بهتر از دومی در میان دولت‌های خاورمیانه به دست نمی‌آورد.
پاکستان نیز که در جایگاه سوم بدترین دولت‌های خاورمیانه‌ای از منظر شاخص صلح جهانی قرار دارد. اسلام‌آباد بهترین وضعیت خود را در سال ۲۰۱۲ شاهد بوده و پس از آن به مدت ۴ سال (تا ۲۰۱۶) به سوی تنزل حرکت کرده است. اما در دوسال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ دیگر بار روندی نسبتاً مثبت را آغاز کرده و انتظار می‌رود در سالهای آتی نیز تا حدودی بتواند جایگاه خود را بهبود بخشد.
یمن نیز به دلیل درگیری چند ساله با عربستان سعودی از سال ۲۰۱۶ از منظر صلح جهانی اوضاع بغرنجی پیدا کرده است. با این وجود با پیدا شدن نخستین نشانه‌ها از احتمال صلح در سال ۲۰۱۸ اندک بهبودی در وضعیت این کشور به‌وجود آمده و با توجه به ابتکارات صلح‌گرایانه اخیر انتظار می‌رود روند مثبت یاد شده در سال ۲۰۱۹ نیز ادامه یابد.
یکی از نکات جالب توجه شاخص صلح جهانی این است که تشکیلات خودگردان فلسطینی نسبت اسرائیل وضعیت بهتری دارد. اگرچه این شاخص فلسطین را تنها از سال ۲۰۱۶ وارد محاسبات خود کرده اما میانگین سه ساله این کشور از رژیم صهیونیستی در ۸ سال گذشته تا حدودی بهتر است و لذا این رژیم در رده پنجم خاورمیانه قرار دارد، در حالیکه فلسطین ششم است.
لبنان نیز تقریباً از همین منطق حرکت به سوی بدتر شدن در زمینه صلح پیروی کرده است، بدین معنا که بهترین وضعیت این کشور متعلق به سال ۲۰۱۲ بوده و بدترین آن به سال ۲۰۱۷ باز می‌گردد. جایگاه این کشور در خاورمیانه از نظر میانگین هفتم است.
ترکیه و مصر نیز به ترتیب در رده‌های هشتم و نهم خاورمیانه قرار گرفته‌اند و هر دو کشور نیز بدترین وضعیت خود در ۸ سال گذشته را در سال ۲۰۱۸ تجربه کرده‌اند. جمهوری اسلامی ایران نیز از منظر شاخص صلح جهانی در خاورمیانه در جایگاه دهم و در رقابت با عربستان سعودی است. بهترین وضعیت ایران به سال ۲۰۱۲ و بدترین وضعیت نیز به سال ۲۰۱۳ مربوط است. پس از آن ایران نسبتا روندی مثبت را گذرانده است. جایگاه جهانی ایران در سال ۲۰۱۸، ۱۳۱ و میانگین ۸ ساله آن با ۲٫۳۹ برابر است که تقریباً یک امتیاز بهتر از بدترین کشورهای خاورمیانه و ۱ امتیاز هم ضعیف تر از بهترین کشورهاست.
عربستان سعودی، عمان، امارات متحده عربی و قطر نیز به ترتیب در رده‌های بعدی قرار گرفته و بهترین وضعیت از منظر شاخص صلح جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. البته عربستان سعودی در سالهای اخیر با تشدید درگیری های یمن، در وضعیتی نزولی قرار گرفته و قطر نیز به دلیل محاصره اقتصادی از سال ۲۰۱۷ در سال ۲۰۱۸ بدترین وضعیت خود را تجربه کرده است. با این حال قطر همچنان میانگین بهتری از همه دولت‌های خاورمیانه در زمینه صلح‌آمیز بودن دارد، البته این نکته نیز گفتنی است که در سال ۲۰۱۸ از منظر رتبه جهانی امارات متحده عربی، بهترین وضعیت را در میان کشورهای خاورمیانه به خود اختصاص داده است.
پی‌نوشت‌ها
[۱] .Global Peace Index
[۲] . Institute for Economics and Peace. “Global Peace Index 2017” (PDF). visionofhumanity.org.
Institute for Economics and Peace. “Global Peace Index Map”. Vision of Humanity. Retrieved 2018-04-30.[3]
[۴] . Information about indicators and methodology “2013 Global Peace Index”(PDF). Institute for Economics and Peace. Archived from the original (PDF) on 2013-12-10. Retrieved 2013-06-24.
[۵] . . Information about indicators and methodology “2018 Global Peace Index”(PDF). Institute for Economics and Peace. Archived from the original (PDF) on 2018-52-58.
[۶] -در جدول فوق بهترین وضعیت دولت‌ها با رنگ سبز، بدترین وضعیت دولت‌ها با رنگ قرمز و میانگین امتیاز آنها با رنگ آبی نوشته شده است.
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
