کادراس موسسه کادراس
سوء مصرف مواد و مشروبات الکلی ، اثرات تخریبی بسیاری برای سلامت افراد به همراه دارد به همین دلیل پیشگیری از آنها امکان‌پذیرتر، کمهزینهتر و در نتیجه بهتر از درمان است. تجربه نشان داده برنامه‌ریزی و تأمین هزینه جهت امری پیشگیری بسیار بیشتر از درمان جواب می‌دهد؛ چرا که فرایند درمان، طولانی و به همراه مشکلات اجتماعی و اقتصادی است و حتی گاهی معتادان هیچ وقت فرصت و شانسی برای ترک پیدا نمی کنند. موفقیت برنامه‌های پیشگیرانه که سهم عمده‌ای در کاهش سوء مصرف مواد در جوانان داشته، نشان از اثر برنامه‌های پیشگیرانه مبتنی بر خانواده و مدرسه دارد. در گذشته بسیاری از رویکردهای پیشگیری با تمرکز بر جوانان شامل ، آموزش افراد در دوره کودکی درباره مواد، آموزش مهارت‌های زندگی، نظارت، ارشاد، آموزش عاطفی، فعالیت های جایگزین و… بود. اما تجربه ثابت کرده اثرات مثبت این رویکرد در جوانان بسیار کم است. از این رو تمرکز بر رویکرد پیشگیری روی والدین و خانواده کودکان بسیار اثرگذارتر بود.
تحقیقات تجربی نشان می دهد که خانواده ها و والدین نقش اساسی در جلوگیری از مصرف مواد و الکل در کودکان دارند. زمانی که عوامل چندگانه با هم ترکیب شوند، ممکن است در صورت شکست خانواده در ایفای نقش محافظت کننده، احتمال سوء مصرف مواد در نوجوانان و جوانان افزایش یابد. بسیاری از نظریه‌های رشد کودک بر تاثیر والدین در شکل‌دهی رفتار و شخصیت کودک تاکید دارند. اما یکی از مهمترین حلقه‌های گمشده در آموزش و پرورش کودک این است که بسیاری از والدین تربیت و مراقبت از کودکانشان را به مدرسه، معلمان، مراقبان و برنامه تلویزیونی واگذار می‌کنند. مطالعات نشان داده والدین، بسیار بیش از مدرسه و جامعه بر رفتارهای سالم فرزندان تاثیر دارند. همچنین وجود عوامل محافظت کننده در خانواده مثل، روابط مثبت بین والد و کودک، توجه کافی والدین و ارزش‌ها و نگرش‌های ضد مصرف مواد در والدین تاثیر مهمی بر عدم مصرف مواد و سایر مشکلات رفتاری نوجوانان دارد. می توان گفت نگرش‌ها و رفتارهای والدین درباره مواد بر نگرش‌ها و رفتارهای کودکان تاثیر می گذارد. تایید مصرف خفیف الکل و قلیان تحت نظارت والدین، خطر مصرف گل را افزایش می‌دهد.
نوجوانی دوره‌ای حساس همراه با تجربه دوستان و محیط‌های جدید همراه با تغییراتی در رفتار، شکل ظاهر و تفکر و خواسته های نوجوان است. از این رو والدین باید به تغییراتی نسبت به رفتار نوجوان آگاه باشد. والدین باید بدانند در طول دوره نوجوانی، تغییرات زیادی برای فرزندش رخ می‌دهد که برخی طبیعی و برخی می‌تواند هشدار باشد. مواردی مانند، کمبود انگیزه در مدرسه، کناره‌گیری شدید از خانواده، تغییرات عمده ظاهری یا شخصیتی، تغییرات جسمی مانند چشمان شفاف یا قرمز، مشکل در صحبت کردن، کاهش بی‌دلیل وزن، خارش پوست و غیره.. تغییرات مهمی هستند که والدین نسبت به آنها باید هوشیار باشند.
والدین باید بدانند که در طول دوره نوجوانی فرزندشان، شاهد تغییرات زیادی خواهند بود. اما هر تغییری طبیعی نیست. والدین باید آموزش دیده و با انواع مواد، علایم مصرف و عوارض آن آگاهی داشته و رفتار مناسب را در مواجهه فرزندش با مواد و داروهای اعتیادآور بروز دهد. نوجوانانی که سیگار می‌کشند، الکل می‌نوشند یا مواد مصرف می کنند، احتمال دارد که نمرات کمتری در مدرسه بگیرند و به طور کلی در فعالیت های ورزشی و مدرسه‌ای شرکت نمی‌کنند.
وابستگی به مواد به طور ناگهانی رخ نمی‌دهد، بلکه فرایندی است که به طور گام به گام و تدریجی پیش می‌رود. بررسی‌ها نشان می‌دهد افرادی که درگیر مصرف مواد می‌شوند از چند مرحله می‌گذرند. شناخت تغییرات و نشانه‌های هر مرحله به والدین کمک می‌کند تا دریابند فرزندشان در چه وضعیتی است و در صورت بروز نشانه‌های خاص اقدام مناسب را به عمل آورند.
مراحل وابستگی به مواد
مرحله ۱: تجربه مواد
در این مرحله معمولاً فرد در میهمانی‌ها به صورت تفننی، برخی از مواقع، شب‌های تعطیل، تحت فشار همسالان، از روی کنجکاوی، هیجان خواهی به مصرف مواد روی می‌آورد. در این مرحله اغلب والدین متوجه نمی‌شوند که فرزندشان مصرف می‌کند.
مرحله ۲: مصرف منظم‌تر مواد
در این مرحله فرد به صورت منظم مواد مصرف می‌کند، معمولاً به یاد نمی‌آورد که مثلاً شب گذشته چه رخ داده است، زمان و توجه بیشتری را برای چگونگی مصرف مواد در آینده صرف می‌کند. به دنبال معتادان دیگر می‌رود، اغلب شب‌ها دیر به خانه می‌رود. غیبت مکرر و بدتر شدن وضعیت تحصیلی، کمتر شدن فعالیت‌هایی مثل ورزش، کاهش تماس با دوستانی که اهل مصرف مواد نیستند، ناپدید شدن پول یا اشیاء منزل، کناره‌جویی از خانواده، اخمو بودن و اعمال خشونت و دروغ گفتن از نشانه‌های هشدار دهنده این مرحله هستند. در این مرحله اغلی والدین متوجه مصرف مواد می‌شوند.
مرحله ۳: سوء مصرف مواد و اعتیاد
خصوصیات این مرحله عبارتند از: افزایش مصرف روزانه، مصرف مواد خطرناک، نیاز به پول بیشتر برای خرید مواد، قطع تماس با دوستان سالم و گوشه گیری، افزایش تعارض در خانواده، پیدا شدن مخفیگاه مواد در خانه، فراموشی‌های مکرر، کاهش وزن و افزایش مشکلات فرد و بروز بیماری‌های جسمی و روحی، تجربه مصرف تزریقی، درگیر شدن، دزدی، قاچاق و سایر جرایم، احساس گناه، افزایش خشونت و غیره…
با شناخت مراحل مصرف مواد توسط والدین، می‌توان به موقع به امر پیشگیری پرداخت. تاثیر پایدار والدین در زندگی نوجوانان، طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه مبتنی بر خانواده را ضروری ساخته است. شناسایی و اجرای برنامه های متمرکز بر خانواده برای کودکان و نوجوانانی که رفتارهای مشکل‌ساز زود هنگام دارند، می‌تواند در پیشگیری از مشکلات بعدی بسیار راهگشا باشد. در حال حاضر برنامه های متمرکز بر خانواده کمی وجود دارد.
تجربه نشان داده بسیاری از والدین تربیت و مراقبت از کودکان خود را به معلمان، مراقبان و برنامه‌های تلویزیونی واگذار می‌کندد. بعضی از والدین تلاش می‌کنند که با فرزند خود مثل یک دوست باشند. اما آنچه فرزاندان نیاز دارند این است که والدین برای آنها راهنماها و الگوهای نقشی موثری باشند. مطالعات نشان می‌دهد، والدین تاثیر زیادی بر رفتارهای سالم فرزندان و مصرف مواد در آنها دارند. می‌توان گفت مداخلات مبتنی بر خانواده از نظر هزینه مناسب‌ترند، زیرا علاوه بر مصرف مواد روی پرخاشگری، خلافکاری، ایدز، شکست در مدرسه، خودکشی و سلامت روان تاثیر دارند. برنامه‌های پیشگیری با محوریت خانواده بسیار مهم است، در حالی که برنامه‌های مدرسه‌ای و اجتماعی ضروری هستند، ولی کافی نیستند. اگر بخواهیم خانواده‌ها در پیشگیری از رفتارهای پرخطر موفق باشند، هم کودک و هم والدین باید رفتارها و مهارت‌هایی را که به آنها در رشد سالم کمک می‌کند، بیاموزد.
همچنین مدرسه‌ها می توانند نقش والدین به عنوان مربیان اولیه تشخیص داده و از طریق مشارکت با آنها این نقش تقویت شود. مشارکت دادن والدین و اجتماع باعث می‌شود تا پیام‌های سلامتی به طور مداوم به خانه و اجتماع منتقل شده، سلامتی دانش‌آموزان بهبودیافته و آگاهی نسبت به مسائل مربوط به سلامتی در میان دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان افزایش یابد. برنامه هایی که با مشورت والدین آغاز و اجرا می‌شودنه تنها موفق‌ترند، بلکه نقش والدین را نیز تقویت می‌کنند. در اغلب موارد والدین به سختی مسائل مربوط به مواد را با کودکانشان مطرح می‌کنند، در حالی که آنها می‌توانند قابل اعتمادترین و مقدم‌ترین منبع اطلاعاتی برای جوانان در مورد سلامتی باشند[۱].
پی‌نوشت‌ها
[۱] در این زمینه نگاه کنید به: محمدخانی و نوری، پیشگیری اولیه از اعتیاد، ستاد مبارزه با مواد مخدر، ۱۳۹۳٫
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
