به سوی سیاست کیفری منطقه ای

پیش از این گفته شد پدیده مواد مخدر و رفتارهای مجرمانه مرتبط با آن شامل تولید، جابجایی، فروش و توزیع مواد مخدر، فراملی و فراسرزمینی است. اعتیاد به مواد مخدر پدیده‌ای جهانی و همه جا گیر است لکن کانون تولید مواد مخدر و به تبع آن جغرافیای توزیعی آن در محدوده هلال طلایی بیشتر نمود دارد. هم اکنون بخش بزرگ تولید مواد مخدر در کشور افغانستان انجام می‌شود و بازار بزرگ مصرف مواد مخدر، کشورهای اروپایی است و کشورهای ایران، پاکستان، عراق و ترکیه به جهت موقعیت جغرافیایی پیوند دهنده کانون تولید و مصرف مواد مخدر است که ناخواسته مسیر ترانزیت و قاچاق مواد مخدر خواهد بود. بدیهی است مبارزه موثر و کارآمد با این پدیده و رفتارهای مخدری مرتبط با آن در گرو اتخاذ سیاست کیفری منطقه ای با همکاری این کشورها است.

همکاری‌های بین‌المللی برای مبارزه با جرایم دیر زمانی است که مورد توجه جامعه بین المللی قرار دارد. در این میان مبارزه با مواد مخدر بیش از هر جرم دیگری نیازمند همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است. تأسیس دفتر مبارزه با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد گویای ضرورت همکاری‌های چند جانبه برای مقابله با این پدیده شوم است. با وجود این دلایل زیادی وجود دارد که همکاری منطقه‌ای بویژه بین کشورهای پنجگانه ایران، عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان را ایجاب می‌کند. در ادامه برخی از این عوامل مورد بررسی قرار می‌گیرد. نخستین دلیل بر ضرورت اتخاذ سیاست کیفری منطقه‌ای، موقعیت جغرافیایی کشورهای پنجگانه است. افغانستان به عنوان کانون اصلی کشت گیاه شاهدانه مرزهای مشترک طولانی با دو کشور ایران و پاکستان دارد. نه تنها آب و هوا و خاک افغانستان شرایط مساعدی برای کشت شاهدانه فراهم کرده است، بلکه کوهستانی بودن بخش زیادی از مرزهای مشترک با ایران و پاکستان، فضای مناسبی برای عبور کاروان‌های حامل مواد مخدر فراهم کرده و کنترل مرزها را برای این دو کشور بسیار دشوار کرده است. از این روی همکاری‌های مرزی یکی از مهمترین زمینه‌های کنترل و مبارزه با قاچاق مواد مخدر است.^[۱]

منطقه خاورمیانه از دیر زمان و به ویژه در دوران معاصر کانون تنش‌های منطقه‌ای و جهانی و در معرض مداخلات قدرت های فرامنطقه‌ای بوده است. وجود منابع سرشار انرژی شامل نفت، گاز، معادن و ثروت های خدادادی از یک سو و موقعیت جغرافیایی راهبردی و ویژگی‌های جمعیتی این منطقه، آن را به کانون توجهات همه قدرت های بزرگ دنیا قرار داده است. در این میان سقوط نظام شاهنشاهی که به عنوان اصلی‌ترین پایگاه نفوذ دنیای غرب، بیشترین سازگاری با سیاست‌های کشورهای اروپایی و آمریکا داشت و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و پیدایش و گسترش گفتمان انقلاب اسلامی و اندیشه‌های مقاومت در برابر قدرت‌های خارجی، بیش از پیش این منطقه را در کانون تحولات جهانی قرار داده است.

از سوی دیگر، پیدایش گروه طالبان و سیطره آنها بر بخش‌های وسیعی از افغانستان  و متعاقب آن حمله آمریکا به افغانستان پس از حوادث ۱۱ سپتامبر به بهانه مبارزه با تروریسم، موجب از هم پاشیدگی نظام سیاسی حاکم بر افغانستان و ضعف و از بین رفتن کنترل دولت مرکزی بر مناطق گسترده ای از افغانستان شد. از سوی دیگر درآمدزایی مواد مخدر برای گروه‌‍ها و حکومت‍‌های محلی افغانستان عاملی برای رشد و گسترش این مواد شد. ضعف حکومت مرکزی و حضور مستقیم نیروهای ائتلاف در افغانستان، در گسترش کشت مواد مخدر بی‌تاثیر نبوده است.

یافته‎‏های گزارش ادارۀ بازرس ویژۀ ایالات متحدۀ آمریکا در امور بازسازی افغانستان (سیگار)^[۲] نشان می‎دهند که تولید مواد مخدر در سال ۲۰۱۶ در افغانستان ۴۳ درصد افزایش یافته است و روند نابودسازی کشتزارهای کوکنار به پایین‌‌ترین حد در ده سال گذشته رسیده است. در این گزارش اضافه شده است که مناطق جنوبی افغانستان که شامل ولایت‎های هلمند، قندهار، ارزگان، زابل و دایکندی می‌باشد، ۵۹ درصد از کُل کشت تریاک را می‏سازند. ولایت‎های هلمند، بادغیس و کندهار از جمله ولایت‎های‌اند که بیشتر کوکنار در آن کشت می‎شود. آنچه در مورد ضعف کنترل دولت مرکزی بر قلمرو سرزمینی خود در افغانستان گفته شد، در بخش‌هایی از مناطق قبیله ای پاکستان هم کم و بیش وجود دارد. مناطقی که طالبان پاکستان و گروه‌های تندرو و هراس افکن در آن حضور دارند. این امر زمینه سهولت جابجایی مواد مخدر افغانستان از طریق پاکستان را فراهم می‌‍آورد.

وضعیت امنیتی عراق هم از منظر دیگری با چالش مواجه است. سقوط صدام و پس از آن حضور نظامیان آمریکایی در این کشور که موجب خشم و نفرت و اقدامات مقابله‌ای گروه‌های مردمی عراق را فراهم آورده از یک سو، خودمختاری اقلیم کردستان و ضعف روابط امنیتی این اقلم با دولت مرکزی از سوی دیگر و مهمتر از آن پیدایش و گسترش دامنه تسلط داعش در بخش‌های گسترده‌ای از این کشور و نهایتاً تظاهرات و ناآرامی های ناشی از تظاهرات خشونت آمیز و استعفای دولت و تعلل احزاب در معرفی نخست وزیر از جمله عواملی است که برنامه‌های دولت در برابر مصرف روزافزون مواد مخدر بین اقشار مختلف به ویژه جوانان را با دشواری مواجه کرده است. در ایران نیز مشکلات امنیتی نسبی در بخش‌های مرزی در شرق و شمال غرب بر جابجایی و قاچاق مواد مخدر بی تاثیر نبوده است. آمار نزدیک به چهار هزار شهید و دوازده هزار جانباز برای مقابله با قاچاق مواد مخدر گویای این موضوع است. ترکیه هم از موضوع چالش امنیتی بی بهره نیست. کودتای ناموفق شبکه گسترده نظامی – اداری علیه دولت اردوغان از یک سو و سرازیر شدن مهاجران و پناهندگان ناشی از جنگ در سوریه و نیز ناآرامی‌های مناطق کردنشین ترکیه از جمله عواملی است که کنترل دولت مرکزی بر روند جابجایی مواد مخدر را با چالش روبرو کرده است.

بافت فرهنگی و قومی – مذهبی حاکم بر مناطق مرزی سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان همزمان که یکی از علل دشواری مبارزه با قاچاق مواد مخدر است، ایجاد اقدامات سه جانبه هماهنگ برای ارتقاء سطح امنیت در این مناطق را اقتضاء می کند. عوامل زیادی زمینه ساز گسل‌های امنیتی در این حوزه جغرافیایی است. انزوای جغرافیایی، ظهور گرایش‌های سیاسی محلی گرا (مثل ظهور احزاب و…)، شــکاف توســعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق مرزی با بدنه کشورها، ایجاد و تقویت ناسیونالیسم قومی، اختلافات زبانی– قومی مردم این مناطق با حوزه‌های مرکزی، موقعیت مرزی قوم بلوچ و سیستانی، عدم آموزش گسترده نیروهای انسانی درابعاد مختلف نظامی، امنیتی، سیاسی و…  در این منطقه، وجود گروه‌های تروریســتی،  قاچاق مواد مخدر، عدم کنترل دقیق مرزها و تنش ســازی فرقه‌ای توســط گروهها و افراد در قلمرو مرکزی، گســترش رابطه اقوام این منطقــه با اقوام هم‌کیش در کشــورهای همسایه، تحصیل رهبران مذهبی این منطقه در کشورهای عربســتان، پاکســتان، هند و… وتاثیرگذاری این قشــرتحصیل کرده از اندیشــه‌های حاکم  بر فضای حوزه‌های علمی وآموزشــی این کشــورها، حضور ودخالــت قدرت‌های فرامنطقه‌ای، حمایت مالی، آموزشــی و مذهبی کشورهای منطقه به افراد و گروههای مختلف دراین منطقه، عدم همکاری و هماهنگی کشورهای همسایه از جمله زمینه‌های ایجاد ناامنی در مناطق مرزی کشورهای سه‌گانه است^[۳] که به خودی خود موجب گسترش قاچاق مواد مخدر شده است و همکاری و هماهنگی سه کشور و هماهنگی با کشورهای عراق و ترکیه را اقتضاء می‌کند.

آنچه گفته شد ضرورت اتخاذ سیاست کیفری منطقه‌ای با همکاری کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، ترکیه و عراق را ایجاب می‌کند. با این حال راه دراز و دشواری تا رسیدن به این مهم در پیش است و همگرایی و درک متقابل در محافل دانشگاهی و جامعه مدنی از یک سو و روابط و تعاملات پایدار و پی در پی دیپلماتیک بین مقامات و مسئولان سیاسی، اطلاعاتی و امنیتی می تواند زمینه ساز تحقق ایده سیاست کیفری منطقه ای برای مبارزه با مواد مخدر باشد.

پی‌نوشت‌ها

[۱]. در تیرماه ۱۳۹۷ و در دومین اجلاس مشترک بین مقامات ایران و مسئولان حوزه مرزبانی افغانستان توافق شد تا با همکاری نزدیک و مدیریت یکپارچه، در ۹۵۴ کیلومتر مرز مشترک به شیوه‌ای عمل شود که در پایان سال جاری، شاهد یک مرز مشترک و نمونه بین دو کشور باند. از آذرماه ۱۳۹۷، نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران مسئولیت مرزبانی مرزهای مشترک با افغانستان را برعهده گرفته‌است.

[۲] . United States Special Inspectorate for Afghanistan Reconstruction

[۳] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: زهرا احمدى پور، طهمورث حیدرى موصلو و اکبر میرجلالى، تبیین عوامل ناامنی در جنوب شرق ایران، فصلنامه مطالعات امنیت اجتماعی، شماره ۲۷، پاییز ۱۳۹۰، ص ۱۵

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع و لینک «کادراس» بلامانع است.