کادراس موسسه کادراس
بنابر گزارشهای دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل متحد نخستین نشانه ها از کشت خشخاش در افغانستان به قرن هجدهم میلادی باز میگردد، اما مستندات قابل اتکا در این زمینه بسیار اندک است و تنها پس از شکل گیری اولین «نظام بین المللی کنترل مواد مخدر» در چارچوب جامعه ملل شاهد نخستین گزارشهای رسمی دولت افغانستان در این باره هستیم. در سال ۱۹۲۴ دولت وقت افغانستان در گزارشی به جامعه ملل از سطح نازل کشت خشخاش در این کشور خبر داد و همین ترتیب میزان کشت تا سال ۱۹۴۵ که کشت خشخاش در افغانستان به طور کلی غیر قانونی اعلام شد به طور مداوم افزایش یافت[۱].
از سوی دیگر نیز راهیابی به آبهای آزاد یکی از رویاهای دولتهای متوالی حاکم بر افغانستان در پی استقلال این کشور از بریتانیا در ۱۹ اوت ۱۹۱۹ بوده است. از آنجا که افغانستان کشوری محصور در خشکی[۲] به حساب میآید از آغازین سالهای استقلال، سعی وافری برای دستیابی به توافق با دولتهای همسایه خود به منظور رفع موانع صادرات از طریق بنادر نزدیک انجام داد. به این ترتیب بندر کراچی که کمترین فاصله را با مرز افغانستان دارد همواره مورد توجه دولت این کشور بوده است. اما نخستین توافق قابل توجه در این زمینه تا پس از استقلال رسمی پاکستان و سالهای آغازین دهه ۱۹۵۰ به تعویق افتاد. در دهه ۱۹۵۰ رئوس اصلی «توافق تجارت ترانزیتی پاکستان و افغانستان[۳]» ترسیم شد و صادرات چند محصول افغانستان از طریق بندر کراچی معاف از مالیات اعلام شد. یکی از محصولاتی که صادرات آن در توافقات دو طرف معاف از مالیات شد خشخاش بود[۴]. بدین ترتیب ظرف چند سال کشت خشخاش در افغانستان گسترش زیادی پیدا کرد و توافقی که قرار بود چشم اندازهای توسعه افغانستان را ترسیم کند سنگ بنای تغییراتی بنیادین در حوزه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این کشور را به وجود آورد که باعث شد افغانستان پس از چند دهه به بزرگترین تولید کننده خشخاش و تریاک جهان مبدل شود.
همچنین با تصویب شدن «قانون منع کشت خشخاش واستعمال تریاک[۵]» در ایران توسط مجلس شورای ملی در سال ۱۹۵۵ (مصادف با اول آبان ماه ۱۳۳۴) تقاضا برای تریاک افغانستان و پاکستان در منطقه روندی فزاینده یافت، به ویژه بازار قاچاق تریاک افغانستان به ایران نیز به دلیل از بین رفتن عمده مزارع داخلی به شدت رونق یافته و ایران به بازار ویژه تریاک افغانستان مبدل شد[۶]. نهایی شدن توافق تجارت ترانزیتی با پاکستان در سال ۱۹۶۵ نیز بیش از پیش بر کشت و تولید خشخاش در افغانستان موثر واقع شد.
سومین عاملی که منجر به رشد هرچه بیشتر کشت و صادرات خشخاش و تریاک در افغانستان شد، بروز خشکسالی از یکسو و بی ثباتیهای سیاسی در میانمار و منطقه موسوم به «مثلث طلایی[۷]» در دهه ۱۹۷۰ بود، به طوری که رفته رفته افغانستان جایگاه میانمار را که در صدر تولید کنندگان مواد جهان بود،گرفت و از اواسط دهه ۱۹۹۰ تا کنون رکوردهای جدیدی در این زمینه به نام خود ثبت کرد.مثلاً در سال ۱۹۷۲ دفتر بین المللی کنترل مواد مخدر (مستقر در وین) با مشکوک اعلام کردن روند افزایش تولید تریاک در سراسر افغانستان، این کشور را بزرگ ترین «تهدید فوری» موجود در جهان برای کنترل قاچاق مواد مخدر غیرقانونی توصیف کرد[۸].
دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل همچنین اعلام کرده که تا دهه ۱۹۷۰ به ترتیب ترکیه، پاکستان و ایران نیز دیگر منابع اصلی تریاک غیرقانونی جهان به شمار می آمده اند و کاهش قابل توجه میزان تولید تریاک از این سه کشور در دهه ۱۹۷۰ بیش از پیش نیاز به منبع جایگزینی را برای تولید تریاک تشدید ساخت. همچنین در سال ۱۹۸۲ سرانجام کنوانسیون حقوق دریاها برای کشورهای محصور در خشکی حقوقی در مورد دسترسی آزاد به دریا اعطا کرد که این هنجارسازی در زمینه حقوق بین الملل نیز منجر به فراهم تر شدن زمینهها برای صادرات تریاک و سایر محصولات افیونی افغانستان به اقصی نقاط جهان گشت[۹].
همچنین در گزارش نهاد مزبور در سال ۲۰۱۰ «بازار جهانی هروئین[۱۰]» درباره میزان افزایش تولید تریاک افغانستان طی ۲۰ سال منتهی به سال ۲۰۰۰ به ذکر این جمله بسنده می کند: «تولید تریاک در افغانستان از ۲۰۰ تن در سال ۱۹۸۰ به بیش از ۳٫۳۰۰ تن در سال ۲۰۰۰ بالغ می شود.» بدین ترتیب از هنگام هجوم قوای اشغالگر اتحاد شوروی سابق به افغانستان (۱۹۷۹) تا هنگام خروج آنها در ماه فوریه ۱۹۸۹ میـزان تولید تریاک در این کشور سالانه ۱۵ درصد افـزایش مییابد و در نهایت به بیش از ۵ برابر میزان پیش از سال ۱۹۷۹ بالغ میشود. با خروج نیروهای روسیه درگیری میان نیروهای دولت ملی جدید این کشور و طالبان منجر به سالها خلع قدرت شد و سرانجام ۵ سال پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، طالبان موفق به تسخیر بیشتر مناطق این کشور بجز شمال و شمال شرقی شد. در همین گزارش روند جالب توجهی از افزایش تولید تریاک در افغانستان و کاهش آن در کشورهای مثلث طلایی پس از سال ۲۰۰۰ را بدین ترتیب توصیف می کند: «در سال ۲۰۰۷ میزان تولید به رقم بی سابقه ۸٫۲۰۰ تن می رسد و البته در سالهای ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ به ترتیب به ۷٫۷۰۰ و ۶٫۹۰۰ تن کاهش می یابد.
در واقع سهم افغانستان از تولید تریاک جهان از ۲۰ درصد در دهه ۱۹۸۰ به ۷۰ درصد در سال ۲۰۰۰ و سپس ۹۰ درصد در سال ۲۰۰۶ بالغ شده است. این امر پیش از هر عاملی به دلیل کاهش محصولات افیونی مثلث طلایی به دلیل خشکسالی شدید بود. میان سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ تولید تریاک میانمار دچار کاهش ۵۹ درصدی شد و از ۸۱۰ تن به ۴۱۰ تن رسید. تولید افیون در جمهوری خلق لائوس نیز شاهد تنزلی چشمگیر بود و از ۱۲۰ تن در دهه ۱۹۹۰ به تنها حدود ۱۰ تن در سالهای اخیر کاهش یافت. تولید افیون در تایلند نیز ناچیز بوده است، گزارشهایی که این کشور پس از سال ۲۰۰۳ به مجامع جهانی داده نشان میدهد کشت قابل توجهی در آن صورت نمیگیرد.»
در ۹ سال بعد از سال ۲۰۱۷ هیچ گاه میزان تولید خشخاش افغانستان به عدد ثبت شده برای این سال نرسید و حتی در سالهای ۲۰۰۹، ۲۰۱۰، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵ نسبت به سال ۲۰۰۷ به یک دوم کاهش یافت. در سال ۲۰۱۶ اما دیگر بار روند افزایشی تولید تریاک از سر گرفته شد و با اختلافی ۱٫۵۰۰ تنی نسبت به سال ۲۰۱۵، به ۴٫۸۰۰ تن بالغ شد. اما در سال ۲۰۱۷ تناژ کشت خشاش افغانستان با جهشی غیر قابل باور به حدود ۹ هزار تن رسید، افزایشی که رشد ۸۸ درصدی را نشان میداد.
همچنین بررسی متوسط قیمت هر کیلوگرم تریاک افغانستان در سرِ زمین، در حدود ۳۰ سال اخیر نشان میدهد هجوم آمریکا به این کشور در سال ۲۰۰۱ که منجر به کاهش شدید ولی موقتی کشت خشاش شده بود، قیمت متوسط سرِ زمین تریاک را از هر کیلوگرم ۸۷ دلار آمریکا در سال ۲۰۰۰ به هر کیلو ۲۹۵ دلار در سال ۲۰۰۱ و سپس ۳۸۲ دلار در سال ۲۰۰۲ رساند که بالاترین قیمت تریاک در تاریخ افغانستان به حساب میآید.
اما افزایش مجدد میزان تولید و در نتیجه آن افزایش عرضه تریاک متوسط قیمت سرِ زمین را کم کرد و از هر کیلو ۱۸۷ دلار در سال ۲۰۰۴ به ۸۰ دلار در سال ۲۰۰۹ تنزل داد. اما به کارگیری سیاستهای امحاء و جایگزینی محصول در دو سال بعد بار دیگر متوسط قیمت را به ۲۴۱ دلار در سال ۲۰۱۱ رسانید. تا سال ۲۰۱۶ متوسط قیمت تریاک افغانستان حدود ۱۷۵ دلار ثابت بود و با جهش بیسابقه میزان کشت در سال ۲۰۱۷ میانگین بهای تریاک افغانستان به ۱۵۵ دلار در هر کیلو تنزل یافت.
شکل شماره ۱: میزان تولید سالانه تریاک افغانستان و میانگین بهای سرِ زمین [۱۱]
همچنین مساحت کشت تریاک در افغانستان از سال ۱۹۹۴ تا کنون (بجز سال ۲۰۰۱) هیچگاه کمتر ۵۴ هزار هکتار نبوده است. در سال ۲۰۰۴ برای نخستین بار به بیش از ۱۰۰ هزار هکتار بالغ میشود. همچنین سال ۲۰۰۷ مساحت کشت تنها ۷ هزار هکتار کمتر از رکورد ۲۰۰ هزار هکتاری قرار گرفته و در سال ۲۰۱۷ با افزایشی ۱۲۷ هزار هکتاری به میزان حیزت انگیز ۳۲۸ هزار هکتار میرسد.
شکل شماره ۲: مساحت کشت خشخاش افغانستان ۱۹۹۴ – ۲۰۱۷[۱۲]
به طور عمده افزایش کشت خشخاش در سال ۲۰۱۷ در ولایتهایی انجام شده که مرکز کشت به حساب میآیند. از این میان بیشترین افزایش کشت در ولایت هلمند اتفاق افتاده که نسبت به سال گذشته ۶۳٫۷۰۰ هکتار افزایش (بیش از ۷۹ درصد) را نشان میدهد. این ولایت به تنهایی نیمی از افزایش کشت کلی افغانستان در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به خود اختصاص داده است. ولایت بلخ از این حیث در جایگاه دوم قرار میگیرد که سطح کشت در آن ۱۰ هزار هکتار زیادتر شده است (۵ برابر بیشتر از سال ۲۰۱۶). ولایتهای قندهار، نیمروز، اورزگان نیز در ردههای بعدی قرار گرفته اند. در ولایت قندهار ۷۵۰۰ هکتار افزایش (۳۷ درصد) گزارش شده و ولایت نیمروز نیز که تا سال ۲۰۱۶ در زمره ولایتهای عاری از کشت خشخاش به شمار میآمد، با ۶۲۰۰ هکتار (۱۱۶ درصد افزایش) رکورد جدیدی را ثبت کرده است. در ولایت ارزگان نیز کشت خشخاش تریاک ۳۹ درصد (۶ هزار هکتار) افزایش یافته است. بیش از ۵۷ درصد تولید در مناطق جنوبی، ۱۶ درصد در شمال، ۱۳ درصد در غرب و ۹ درصد نیز در شرق این کشور انجام پذیرفته است[۱۳]. گفتنی است شمار ولایاتی که عاری از مواد مخدر بودن در سال ۲۰۱۷ با اضافه شدن ولایات نیمروز، نورستان و سمنگان به رقابت کشت، از ۱۳ به ۱۰ کاهش یافته است. همچنین دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل تخمین زده که با توجه به افزایش قابل توجه کشت خشخاش، در سال ۲۰۱۷ احتمالاً بین ۷٫۶۰۰ تا ۷٫۹۰۰ تن هروئین نیز از تریاک خام افغانستان تولید شده است.
پی‌نوشت‌ها
[۱].UNODC (2003a). The opium economy in Afghanistan: An international problem (pp. 213–۲۱۵). Vienna: United Nations
[۲].Landlocked Country
[۳].Afghanistan- Pakistan Transit Trade
[۴] .Shoaib Rahim , Afghanistan- Pakistan Transit Trade, Background and Legal Perspective and Agonies of a Land-locked Country, October 2017
[۵].http://rc.majlis.ir/fa/law/show/94407
[۶] . Vanda Felbab-brown, Shooting Up: Counterinsurgency and the War on Drugs, 2009
[۷]– منطقه معروف به مثلث طلایی (Golden Triangle) شامل تایلند،جمهوری خلق لائوس و میانمار می شود که در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ پیشگامان تولید افیون جهان به شمار میآمدند.
[۸] .UNODC (2003a), Ibid
[۹].Shoaib Rahim, Ibid
[۱۰].The global heroin market, 2010
[۱۱].Afghanistan Opium Survey 2017
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
