کادراس موسسه کادراس
قاچاق مواد مخدر، جدای از جنبه های کیفری، عملی اقتصادی است که در آن فرد، ماده مخدر را به قصد کسب سود از مبدایی خریداری کرده یا تحویل گرفته و پس از حمل در مقصدی تحویل می‌دهد. این نگاه ساده شده، اگرچه تصویری از قاچاقچی به عنوان یک بازیگر عقلایی (که برای کسب سود فعالیت می‌کند) نشان می‌دهد اما این تصویر به واسطه ساده بودن ساختار قاچاق در آن، شاید تنها بتواند بخشی از تصویر بزرگتر را نمایان سازد. در این تصویر ساده سازی شده، مرزهای بین المللی و پیش نیازهای لازم برای عبور از آنها نادیده گرفته شده است. به عبارتی عبور از یک یا چند مرز بین المللی، نیازمند ساختاری به مراتب پیچیده تر است، ساختاری که توسط بازیگرانی که به محاسبه سود و زیان خود می پردازند، شکل می گیرد.
حال چنانچه به تصویر بزرگتر و پیچیده‌تر نگاه کنیم، در خواهیم یافت که این پدیده در واقع فعالیتی است که توسط گروه های سازمان یافته، انجام می گردد. این سازمان‌ها هستند که شرایط و پیش نیازها برای حل مشکلات پیچیده‌ای چون عبور از مرزهای بین المللی را فراهم می کنند. این سازمان ها، اگرچه با اقدامات مجرمانه دست به کسب سود می زنند، اما در واقع ساختار و شیوه های رفتار آنها بر اساس سازمان ها و شرکت های تجاری با ارائه خدمات و تامین کالا جهت کسب سود است. در ادبیات جرم شناسی از این موضوع به عنوان «کسب و کار غیر قانونی[۱]» یاد می شود.[۲]
امروزه قاچاق مواد مخدر، به عنوان پدیده ای شناخته می‌شود که امنیت ملی کشورها را به امنیت بین المللی پیوند می‌زند. امنیت بین الملل به حالتی گفته می‌شود که در آن قدرت ها و گروه های دارای نفوذ در معاملات رفتاری و سیاستی خود به گونه ای رفتارکنند که پا را از محدوده خود فراتر گذاشته یا موضوع و بحرانی در سطح جهان آن قدر فراگیر شود که کشورها احساس کنند، از سوی گروه‌ها و قدر‌تهای دیگر در خطر افتاده‌اند. بحران قاچاق مواد مخدر برای ایران با وجود اقدامات و هزینه های مالی و با وجود کاستی های بسیار، به دلیل موقعیت جغرافیایی و مرز مشترک با کانون های تولید مواد مخدر، و از سوی دیگر عدم همکاری منطقه ای و بین المللی موثر و سود سرشار تجارت مواد مخدر برای گروههای دارای قدرت، موجب شده است تا قاچاق مواد مخدر به عنوان موضوعی مهم در امنیت بین المللی ایران مطرح شود. امنیت بین‌المللی ایران با توجه به جغرافیای امنیتی مرزهای شرقی ایران (به دلیل هم مرز بودن با پاکستان و افغانستان) به شدت تحت تاثیر قرار دارد. ابعاد تهدید و ناامنی در طول مرزهای ایران عبارتند از: تروریسم، مهاجرت، ناامنی در افغانستان و پاکستان و توسعه ی آن به داخل ایران، تحرکات مذهبی و موضوع مواد مخدر و قاچاق مواد مخدر. مواد مخدر و ترانزیت آن، از همسایگان شرقی ایران که به محور هلال طلایی معروف است، تاثیرات مخربی بر روستاها و مناطق مرزی در داخل کشور و هزینه های زیادی برای مبارزه با این امر هم در داخل و هم در خارج از کشور تحمیل کرده است.
ایران به دلیل قرارگیری در مجاورت محور هلال طلایی، و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در مسیر مبدأ (افغانستان و پاکستان) و مقصد (ترکیه و اروپا) قاچاق مواد مخدر قرار گرفته است؛ و نزدیک ترین مسیر بین افغانستان و اروپا به شمار می‌رود. از این رو مرزهای شرقی ایران با فشار بسیار زیادی از سوی قاچاقچیان بین المللی روبرو است. طویل بودن مرزهای شرقی کشور با حدود ۲۰۰۰ کیلومتر طول، ایران را از نظر قاچاق و ترانزیت مواد مخدر، آسیب پذیر و از سوی دیگر، وضعیت طبیعی و انسانی مناطق مرزی بین ایران و افغانستان، مسأله کنترل آن را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر این مسیرهای پنهانی در مرز وجود دارد، که مورد استفاده قاچاقچیان است. بیشترین ارتباطات و تعاملات غیرقانونی در چارچوب قاچاق مواد مخدر از طریق همین مسیر مرزی انجام می‌شود و بدون همکاری های مرزی و بین المللی کشورهای درگیر امکان مبارزه با قاچاق مواد به تنهایی برای ایران میسر نیست. باید خطر نشان کرد، با وجود تعدد مسیرهای قاچاق و ترانزیت مواد مخدر از افغانستان، بیش از نیمی از کشفیات هروئین جهان، در جنوب غرب آسیا و به ویژه در ایران روی داده است. ترانزیت نزدیک به ۹۰ درصد کشفیات هروئین در اروپا، از مبدأ افغانستان و از طریق ایران، به عنوان نزدیک ترین و پرسود راه انجام گرفته است. افزایش کشفیات هروئین و مورفین در ایران، حاکی از رشد بی سابقه سطح زیر کشت تریاک در افغانستان و همچنین رشد ترانزیت مواد مخدر، از مسیر ایران دارد.
در حوزه موضوعات امنیت بین الملل، همواره باید تاثیر مشکلات امنیتی، اجتماعی و اقتصادی آن را در نظر بگیریم؛ حوزه قاچاق مواد مخدر نیز تحت تاثیر این امر است. به عنوان مثال، انبارهای مواد مخدر در افغانستان، بیشتر در استان های نیمروز، فراه و هرات متمرکز است، این مناطق با استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان در ایران هم مرز و این همجواری مشکلات امنیتی و اجتماعی فراوانی را برای ایران ایجاد کرده است؛ علاوه بر این ترانزیت مواد مخدر از مرزهای خروجی ایران به سمت اروپا و افزایش قاچاق هروئین به اروپا، موضوع امنیت بین الملل و به مخاطره افتادن آن را بیش از پیش در مرکز توجه قرار داده است.[۳]
وجود ناامنی و ضعف دولت در همسایگان شرقی و غربی ایران موقعیت بسیار مناسبی برای قاچاقچیان فراهم کرده تا از مسیرهای مختلف هوایی، زمینی و دریایی برای ترانزیت مواد مخدر استفاده کنند. با توجه به دسترس بودن و ارزان بودن فناوری پهپاد برای قاچاقچیان مواد مخدر در کشورهای حاشیه خلیج فارس و همچنین در دسترس بودن آن در همسایگان شرقی و غربی و سختی رهیابی پهپادها و همچنین فاصله کم بین ایران و همسایگان جنوبی امکان قاچاق مواد مخدر از این طریق به داخل مرزهای ایران وجود دارد. برای پیشگیری از این امر، به نظر می رسد انعقاد یک معاهده منطقه ای در خصوص تنظیم مقررات پرواز پهپادهای غیر نظامی و الزام تولید کنندگان به ثبت پهپادهای ساخته شده در منطقه یا سفارش داده شده برای این منطقه یکی از راه حل های موثر برای جلوگیری از استفاده قاچاقچیان از این فناوری باشد.
بیش از ۹۰ درصد از کل تجارت جهانی از طریق جابجایی دریایی کانتینرها صورت می گیرد. سالانه به طور متوسط ۵۰۰ میلیون کانتینر در زنجیره تأمین کالایی جهان جابجا می شوند و تنها کمتر از ۲ درصد از این میزان مورد بازرسی و بررسی پلیس یا گمرک قرار می گیرند. حجم بالای تجارت کانتینری که از کشوری به کشور و از قاره ای به قاره دیگر می روند، مسیر دریایی را به مقصد اصلی تجارت مواد مخدر، رونگردان و اسلحه تبدیل کرده است. وابستگی جهانی به تجارت دریایی تنها به شیوه پیچیده پنهان سازی مورد استفاده قاچاقچیان کالا و مواد مخدر محدود نمی شود، بلکه مسیرهای مختلف دریایی برای قاچاق، حتی تجارت جهانی را مورد هدف قرار داده و مسیر دریایی به ویژه جنوب ایران از طریق خلیج فارس و دریای عمان جهت قاچاق انواع مواد مخدر با وجود نظارت های شدید در بستن مرزهای شرقی، بسیار فعال است و امنیت ایران را با چالش جدی مواجه کرده است. همچنین عدم کنترل بر ترانزیت آبی یکی از ابعاد فراموش شده مبارزه با مواد مخدر و کارتلیسم است. مسئولیت ایران و پاکستان به عنوان دو کشوری که در کنار مرزها و بنادر خشکی، دسترسی های فراوانی نیز به آب های آزاد دارند، در همه گزارش ها خطیرتر ارزیابی می شوند. بندر کانتینری پورت قاسم یکی از نقاط مهم در مسیر جنوبی است. این بندر در کنار بنادر کوچک ماهیگیری و مناطق بدون نظارت سواحل مکران نقش مهمی را در مسیر جنوبی بازی می کنند. در گزارش ۲۰۱۲ دفتر مقابله با جرم سازمان ملل کراچی به عنوان مهم ترین بندر تجارت قاچاق مواد مخدر افغانستان مورد شناسایی قرار گرفته است.
بنابراین موقعیت خاص جغرافیایی ایران، قرارگیری در کانون بزرگترین تولیدکنندگان تریاک دنیا، وجود مشکلات عمده سیاسی، اقتصادی و فرهنگی همسایگان شرقی ایران، پایداری مستمر نا امنی، نفوذ قاچاقچیان در ساختار سیاسی برخی دولتها، حضور پر رنگ تروریسم، و ایران به عنوان نزدیک ترین و امن ترین مسیر ترانزیت مواد مخدر به اروپا، موجب گردیده تا امنیت کشور ایران در سطح بین المللی از مسأله قاچاق مواد مخدر متاثر باشد.
می توان گفت اغلب مناطق درگیر قاچاق مواد مخدر در کشور ایران جزء مناطق محروم به شمار می روند؛ توسعه یافتگی پایین در ابعاد مختلف در بخش صنعت، کشاورزی، وجود بیکاری، مشاغل کاذب، وضعیت اقلیمی و انزوای جغرافیایی از یک سو و قرار گرفتن ایران در مجاورت کانون اصلی تولید، تبدیل و ترانزیت مواد مخدر، مشکلات گسترده همسایگان شرقی ایران مانند، ناامنی، وجود دولت شکننده، تروریسم و عدم همکاری موثر کشورهای واقع در محور هلال طلایی موجب شده تا موضوع قاچاق مواد مخدر با امنیت بین المللی متصل شود. امروزه برای ایران به تنهایی حل معضل قاچاق مواد مخدر با توجه به افزایش کشت بی سابقه تریاک در افغانستان بر اساس گزارش ۲۰۱۸ دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد ممکن نیست؛ به همین دلیل نیاز به همکاری منطقه ای و بین المللی بسیار زیاد احساس می شود.
در برخورد با مسئله قاچاق مواد مخدر باید کلیه ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در نظر گرفت، تنها برخورد انتظامی صرف نمی تواند پاسخگو باشد. باید برنامه ای ملی و بین المللی بین کشورها تدوین شود تا علاوه بر تامین امنیت، موضوع امنیت بین المللی که امروزه به دلیل مخاطرات حوزه مواد مخدر با چالش روبرو شده است را مدنظر قرار دهد. مواد مخدر در سطح وسیع تنها در چند کشور تولید می شود، اما گستره توزیع و مصرف آن جهانی است. مسئله مهم در تجارت مواد مخدر نه تولید و بازاریابی، بلکه ترانزیت آن است. از این رو، شبکه ای منظم، وسیع و محلی و حتی دولتمردان برخی از کشورها در آن فعال بوده و آن را هدایت می کنند. بنابراین ایجاد احساس مسئولیت بین المللی و درک جامعه جهانی در قبال این بحران و ایجاد یک سازوکار بین المللی برای مبارزه با آن در سطح جهانی، امری بسیار ضروری است.
با توجه به قاچاق مواد مخدر از سه مسیر شمالی (آسیای مرکزی و روسیه)، جنوبی(پاکستان) و غربی (ایران و ترکیه) لازم است یک سازمان منطقه ای فراگیر جهت مبارزه با مواد مخدر با شرکت کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، فدراسیون روسیه، چین،آسیای مرکزی، قفقاز و ترکیه جهت هماهنگی میان سازمان ها و ستادهای مبارزه با مواد مخدر و نیروهای مرزبانی و انتظامی این کشورها شکل گیرد. به نظر می رسد توجه به موارد ذیل بتواند برای دولتها، گروههای غیر دولتی و نهادهای بین المللی موثر باشد.
- غیر اقتصادی کردن قاچاق مواد مخدر و بالا بردن زمینه های انجام آن.
- مبارزه شدید با پولشویی و درآمدهای نامشروع.
- به کارگیری شیوه های نوین اطلاعاتی و تجهیزات پیشرفته.
- آموزش نیروها برحسب مناطق جغرافیایی و طبیعی هر منطقه.
- ایجاد اتحادیه های منطقه ای و بین المللی در حوزه قاچاق مواد مخدر و شناسایی مسیرهای مهم قاچاق و اتخاذ سیاست ها و تصمیمات اثرگذار
پی‌نوشت‌ها
[۱] Illegal Business
[۲] Paoli, L. (2002). The Paradoxes of Organized Crime. Crime, :aw & Social Change,(37).
[۳] Brick, Jennifer.(2008). The Political Economy of Customary Village in Rural Afghanistan. Prepared for the Annual Meeting of the Central Eurasian Studies Society, Washington, DC. Department of Political Sciences, University of Wisconsin- Madison, USA.
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.
