روان‌گردان‌های جدید

مقابله با تولید و توزیع مواد مخدر هر روز ابعاد جدیدتری به خود می­گیرد؛ بخشی از این مقابله مربوط به قوانین و مقرارتی است که در محدود مرزها ملی و حتی فراتر از آن در کنوانسیون­های بین­ المللی به تصویب می­رسد تا بر اساس آن ضوابط مقابله با تولید و توزیع مخدرها صورت گیرد و کنترلی بر این بازار عرضه و تقاضا اعمال شود. اما تولید کنندگان مخدرها نیز دست از کار نمی­کشند و به طرق مختلف این قوانین را دور می­زند. مخدرهای «روان­گردان جدید[۱]» بخشی از آخرین اقدامات قانون­شکنانه محسوب می ­شوند.

جسیکا نیسون[۲] در گزارش پژوهشی که در سال ۲۰۱۹ با عنوان «الگوی کلان سیاستگذاری مقابله با مواد روانگردان در اتحادیه اروپا: پرونده پرتغال، هلند، جمهوری چک، لهستان، انگلیس و سوئد» منتشر کرد «ان­پی­اس» ها (NPS) را اینگونه تعریف کرد: « NPSاز مجموعه متنوعی از مواد تشکیل شده­اند که به­طور معمول در کنوانسیون­های ۱۹۶۱ و ۱۹۷۱ از آنها به عنوان داروهای مخدری کنترل شده در مورد مواد روانگردان تعریف ارائه نشده­ است» و به تبع آن به دلیل نبود تعریفی قانونی از این دست روان­گردان­ها، قانون­گذار و نهادهای مقابله کننده توان مقابله قانونی و کنترل تولید و توزیع این دست روان­گردان­ها را ندارند. شاید به همین دلیل است که در دنیای تولید کنندگان و توزیع کنندگان، این نوع روان­گردان­ها با نام «اوج قانونی[۳]» شناخته می­شوند. نامی که فروشندگان مواد مخدر و روانگردان جدید (ان­پی­اس ها) به این مواد لقب داده­اند.

گزارش نیسون (۲۰۱۹) در ادامه علت تولید و انتشار این مواد را دور زدن ممنوعیت­ های قانونی عنوان می­کند و بیان می­دارد که «کنترل تولید و توزیع این نوع از روان­گردان­ها به سبب سرعت تغییر چهره ترکیبات این روان گردان­ها با چالش­های زیادی روبرو می­شود و این چالش­ها سبب شده­اند تا اطلاع ­رسانی مناسب در خصوص خطرات ناشی از مصرف آنها نیز به موقع صورت نگیرد.»

فارغ از تعاریف قانونی از مخدرهای روان­گردان جدید، همواره کارشناسان در خصوص این نوع روان­گردان­ها بیان می­دارند که این مواد از دسته کانابینوئیدهای صنعتی هستند که البته با آن­که از نظر ساختار ترکیبی شبیه ماری جوانا می­باشند، اما مانند ماری جوانا، گرس و حشیش کاشتنی نیست، بلکه موادی هستند که در آزمایشگاه به­دست می­آیند و به مراتب اثرات توهم‌زایی و تخریبی خیلی خیلی بیشتری دارند. اما این تنها بخشی از ماجرای «ان­پی­اس» ها است، زیرا تنوع روزافزون روان­گردان­های جدید سبب شده تا اثرات تخریبی، دسته­بندی­های متداخل و… پیش روی کارشناسان، سیاست­گذاران و پزشکان قرار گیرد. افزایش تنوع در روان­گردان­ها جدید همچنین با افزایش میزان مرگ و میر ناشی از مصرف آن همراه است.

جان مارتین و همکاران [۴] در سال ۲۰۱۹ به موضوع مرگ و میر ناشی از سوءمصرف روان­گردان­های جدید و افزایش تنوع روان­گردان­های جدید در انگلستان، ولز، ایرلند جنوبی و اسکاتلند پرداختند. بر اساس نمودار زیر مرگ و میر ناشی از سوءمصرف روان­گردان­های جدید از ۹ نفر در سال ۲۰۰۷ به ۷۱۳ نفر در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است.

البته که در نگاهی کلان می­توان روان­گردان­های جدید را بسته به اثرات تخریبی آنها دسته­بندی نمود. آنگونه که در جدول زیر به چهار دسته تفکیک می­شوند.

به دلیل تغییر چهره ترکیبات روان­گردان­های جدید، همواره این دسته­بندی­ها در حال به­روزرسانی هستند. آنچنان که در پژوهشی در سال ۲۰۱۹ که با عنوان «استفاده از مواد روانگردان جدید (NPS) در جوانان و نقش آنها در مراقبت از سلامت روان: یک بررسی منظم[۶]» انجام شده است، بیان می­شود که طی یک دهه گذشته(۲۰۰۹ تا ۲۰۱۹)، تعداد فزاینده­ای از NPS شناسایی شده­اند که می­توان آنها را در سه دسته «کانابینوئیدهای مصنوعی»، «محرک­های سیستم عصبی مرکزی» (به عنوان مثال کاتینون­ها) و «فنیل­آمین­ها» شناسایی کرد. البته که در مجموع می­توان بیان داشت که دسته­بندی روان­گردان­های جدید متأثر از دسته­بندی کلان مخدرها بوده و به گونه­ای در سایه همان دسته­بندی گام بر می­دارد.

البته که شباهت صرفا در دسته­بندی روان­گردان­های جدید و مخدرهای خلاصه نمی­شود. مسیر توزیع یا دسترسی به روان­گردان­های جدید نیز تا حد زیادی الگوبرداری از مواد مخدر می­باشد. آنچنان که در پژوهشی که در سال ۲۰۱۹ با عنوان «چگونه کاربران نمونه از شش کشور اروپایی مواد جدید روانگردان را تهیه می­کنند؟[۷]» موضوع بررسی مسیرهای تهیه روان­گردان­های جدید مورد توجه قرار گرفته و بیان می­شود که سه مسیر «حاشیه اجتماعی کلان­شهرها»، «معتادان خیابانی و زندگی شبانه» و «اعضای انجمن­های آنلاین» از پرمراجعه­ترین مسیرها توزیع و تهیه روان­گردان­های جدید محسوب می­شوند. البته این گزارش در ادامه می­افزاید که وضعیت عرضه روان­گردان­های جدید به طور قابل توجهی بین کشورها متفاوت، تفاوت دارد؛ اما می­توان گفت که «حلقه دوستان» شایع­ترین منبع خرید روان­گردان­های جدید است و پس از آن «فروشگاه­های دنیای مجازی» در رتبه دوم قرار دارد که در بین کشورهای مختلف مشترک می­ باشد.