سازمان ملل و تعاریف جدید جرایم سازمان یافته

یکی از چالش‌های سازمان‌های بین المللی و نیز دولت‌ها رویارویی با جرایمی است که در پهنه‌ای فراتر از مرزهای ملی یک کشور انجام می شود و به صورت مستمر و سازمان‌یافته توسط برخی گروه ها دنبال می‌شود. برای این منظور سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۰ اقدام به تصویب کنوانسیون جرایم سازمان یافته کرد. اگرچه این کنوانسیون پنجره جدیدی به سوی این جرایم گشود و زمینه‌ همکاری میان دولت‌های مختلف برای مقابله با این دسته از جرایم را فراهم کرد، اما در ۲۴ سال گذشته شاهد تحولات کلانی در سرشت این گروه‌ها، اقدامات آنها و نیز روش‌های برخورد با آنها بوده ایم.

باوجود همه کاستی‌های این کنوانسیون اما، می‌توان آن را گام نخست برای مقابله با جرایم سازمان یافته فراملی دانست. در این نوشتار به بررسی تعاریفی که در این کنوانسیون از جرایم سازمان یافته و مقولات مربوط به آن آمده می‌پردازیم. در متن‌های بعدی ابتدا برداشت‌های این کنوانسیون از مفاهیم مذکور را تکمیل خواهیم کرد و سپس به بررسی ایرادات و نارسایی‌های آن می پردازیم.

 

سازمان یافتگیِ جرم

«سازمان یافتگی» بارزترین تفاوت میان جرایم سازمان یافته  با دیگر اشکال رفتارهای مجرمانه آن است. به طور کلی، اعمال مجرمانه ای که به شکل تصادفی، برنامه ریزی نشده و فردی انجام می شوند، در چارچوب جرایم سازمان یافته تعریف نمی شوند. بلکه در مفهوم جرایم سازمان یافته تمرکز منحصراً بر اعمال برنامه‌ریزی‌شده و معقولی است که در اقدامات گروه‌هایی از افراد دیده می‌شود. تا کنون پژوهش‌های زیادی با هدف جمع‌آوری عناصر مشترکی انجام شده که به توصیف و تعریف جرایم سازمان یافته کمک می‌کند.

فهرست جرایم انجام شده از سوی گروه‌های سازمان‌یافته تبهکار به سرعت منسوخ می‌شود و تغییر می‌کند، زیرا تغییرات اجتماعی، سیاسی و فناورانه، به تغییر فرصت ها برای ارتکاب جرم در مکان های مختلف می‌انجامد. بنابراین واحد اصلی تحلیل در بیشتر تعریف‌ها خود جرم نیست بلکه مجرم است. لذا درک بهتر از ماهیت گروه های سازمان یافته تبهکار، به ما در رویارویی بهتر با آنها کمک می‌کند.

تعاریف زیادی از جرایم سازمان یافته وجود دارد. اگر به تجزیه و تحلیل این تعاریف بپردازیم، در می‌یابیم که برخی از ویژگی ها در این تعاریف مشترک است. از جمله ی این ویژگی های مشترک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در جرایم سازمان یافته، جرم با هدف سود و یا منافع مالی انجام می شود.
• در جرایم سازمان یافته، جرم عمدتاً به یک نیاز و تقاضای عمومی برای انجام برخی خدمات مشخص گره زده می‌شود.
• فساد عاملی است که عملیات سازمان یافته مجرمانه را ممکن می‌سازد و از آن صیانت می‌کند.
• حافظت از عملیات سازمان‌یافته مجرمانه گاهی اوقات نیازمند ابزارهایی مانند ارعاب، تهدید و یا زور عریان می‌شود.[۱]

اما اگر بخواهیم تعریفی خلاصه‌وار از مفهوم جرایم سازمان یافته ارائه دهیم می توان گفت: جرایم سازمان‌یافته یک بنگاه اقتصادی مجرمانه (دارای حیات مستمر) است که منطقاً کسب سود از فعالیت‌های غیرقانونی مورد تقاضای عمومی شدید را دنبال می‌کند. حیات آن نیز از طریق فساد مقامات دولتی و استفاده از ارعاب، تهدید یا زور برای حفاظت از عملیات مجرمانه تداوم می‌یابد.

با این حال، ارائه یک تعریف کلی از جرایم سازمان یافته امری دشوار است و محدودیت‌های زیادی دارد، زیرا فعالیت‌های سازمان‌یافته مجرمانه از کشوری به کشور دیگر و در مناطق مختلف و نیز بسته به ماهیت سازمان متفاوت است. بنابراین، اگرچه دانستن عناصر کلی و مشترک جرایم سازمان‌یافته مهم است، اما برای درک چگونگی تجلی آن در مکان‌ها و زمینه‌های مجرمانه مختلف، نیازمند دانش بیشتری هستیم.

 

تعریف کنوانسیون جرایم سازمان یافته

در این واقعیت که کشورها، با هر میزان قدرت، نمی توانند با جرایم سازمان یافته جدای از دیگر کشورها و در انزوا، مبارزه کنند. به تصویب کنوانسیون سازمان ملل متحد علیه جرایم سازمان یافته فراملی انجامید که در سال ۲۰۰۳ برای همه ی اعضا لازم الاجرا شد. مذاکرات منتهی به تصویب این کنوانسیون باعث شد که کشورهای عضو، در تلاش برای مهیا کردن زمینه اقدام بین المللی تعریف جرم سازمان یافته را هم لحاظ کنند.

کنوانسیون تعریفی از جرایم سازمان یافته یا جرایم سازمان یافته فراملی ندارد. زیرا عناصر بسیاری از جرایم سازمان‌یافته در همه کیس‌ها عمومیت ندارد و ممکن است به ندرت اتفاق بیوفتد و همچنین در طول زمان تغییر کند و این شرایط مجموعاً رسیدن به یک تعریف جامع را دشوار می‌سازد. در عوض کنوانسیون، به تعریف «گروه‌های سازمان یافته تبهکار» می پردازد. ارائه تعریف دقیق از این گروه ها ضروری به نظر می رسد، چرا که هدف کنوانسیون، هدایت سیاست ها، قوانین و اقدامات به سوی پیشگیری از جرایم سازمان یافته و مبارزه با آنها است.

طبق کنوانسیون (ماده ۲ الف)، «گروه تبهکار سازمان یافته» با استفاده از چهار معیار تعریف می شود:

• سازمان یافتگی گروه؛ یعنی ۳ تن یا بیشتر آن را اداره کنند
• استمرار گروه؛ شکل گیری گروه و تداوم فعالیت آن برای یک دوره زمانی مشخص
• شکل گیری گروه با هدف ارتکاب حداقل یک جرم جدی
• شکل گیری گروه با هدف کسب منافع مالی یا مادی مستقیم یا غیر مستقیم

از نظر کنوانسیون، «جرم جدی» به معنای جرمی است که حداکثر مجازات آن معادل حداقل چهار سال حبس باشد (ماده ۲ ب). تعیین این چهار سال، با اجماع بین المللی در زمان مذاکرات، به عنوان معیار جدی بودن جرم انجام شده است، اما در عین حال کنوانسیون تفاوت قوانین کیفری در سراسر جهان در اعمال مجازات زندان را به رسمیت شناخته است. همچنین هیچ الزامی برای کشورها وجود ندارد که تعریفی مشخص از جرم جدی ارائه کرده یا در این فقره از تعریف کنوانسیون پیروی کنند. علت گنجانده شدن تعریف جرایم جدی،  تعریف دامنه کاربرد کنوانسیون و استناد به مفاد همکاری بین المللی می باشد. این کنوانسیون تقریباً جهانی است و اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان، آن را تصویب نموده اند.

تعاریف نشان می‌دهد که اندازه ی یک گروه تبهکار سازمان‌یافته می‌تواند بسیار کوچک باشد (هر چند که برخی از این گروه ها بزرگ هستند) و لازم نیست حتماً برای مدت طولانی تداوم حیات دهند (گرچه برخی نمونه‌ها این ویژگی را نیز دارند). آنچه در مورد جرایم این گروه ها اهمیت داشته و تعیین کننده است، جدی بودن جنایات ارتکابی و ماهیت سود محور آنها است.

این کنوانسیون فقط جرایم فراملی ای را در بر می‌گیرد که دارای ۳ ویژگی  برنامه ریزی شده بودن، به مرحله اجرا رسیدن و فراتر رفتن آثار آنها از مرزهای ملی باشد. این تعریف گسترده و فراملیتی، پیچیدگی موضوع را تصدیق و زمینه را برای همکاری های بین المللی گسترده فراهم می کند.

بنابراین می‌توان گفت تعریف یک جرم در صورتی فراملی است که اولاً در بیش از یک کشور انجام شود. دوم در یک کشور انجام شود، اما بخش عمده ای از آماده سازی، برنامه ریزی، هدایت یا کنترل آن در کشور دیگری انجام پذیرفته شده باشد. سوم در یک کشور انجام شود، اما جرم توسط گروهی صورت گیرد که در بیش از یک کشور درگیر فعالیت های مجرمانه است. نهایتاً در یک کشور یا واحد دولت- ملت صورت گیرد، اما اثرات آن در یک کشور دیگر قابل توجه باشد.

 

 

در حالی که کنوانسیون فقط جرایم فراملی را پوشش می دهد( بند ۲ ماده ۳۴ )، تصریح شده است که در مورد دخالت یک گروه تبهکار سازمان یافته فراملی نباید عناصری از آن جرم در حیطه جرم انگاری داخلی مورد پیگرد قرار گیرد.

اهداف جرم انگاری این ماده برای جلوگیری از خلأهای موجود در قوانین داخلی است. کنوانسیون مستلزم جرم انگاری چهار جرم خاص دیگر هم هست. چه اینکه بسیاری از گروه های جنایتکار سازمان یافته از پولشویی، فساد دولتی و ممانعت از اجرای عدالت برای محافظت از عملیات مجرمانه در برابر اجرای قانون استفاده می کنند. بنابراین، این شیوه عمل باید در همه حوزه های قضایی جرم انگاری شود. کنوانسیون همچنین مستلزم جرم انگاری عضویت در یک گروه سازمان یافته جنایتکار است.

در پایان می بایست گفت که پروتکل‌های سه‌گانه کنوانسیون، مربوط به انواع خاصی از جرایم فراملی همچون قاچاق انسان، قاچاق مهاجران و قاچاق اسلحه است. این موارد در متون مختلفی که در این زمینه نگاشته شده به عنوان نمونه‌هایی از جرایم سازمان‌یافته فراملی که اغلب کشورهای مبدأ، ترانزیت و مقصد متعددی را شامل می‌شوند، مورد بحث قرار خواهند گرفت و به شدت نیازمند اقدامات هماهنگ این کشورها برای پاسخگویی یا پیشگیری مؤثر از این جنایات است.

 

عارف دهقاندار، همکار پژوهشی موسسه کادراس

 

منبع

https://www.unodc.org/e4j/en/organized-crime/module-1/key-issues/definition-in-convention.html

[۱] Albanese, 2016; Finckenauer, 2005; Hagan, 1983; Maltz, 1985