اعتیاد زنان در سایه نگاه مردانه

پایه و اساس سیاستگذاری  و برنامه ریزی در حوزه اعتیاد، وجود اطلاعات و آگاهی دقیق از روند تغییرات این حوزه به حساب می آید. تغییرات الگوی مصرف، جنسیت و خصوصیات افراد مصرف کننده از مهمترین عواملی است که بدون دانستن آنها، سیاستگذاری در حوزه های کاهش تقاضا و مقابله با عرضه  مواد مخدر با مشکل مواجه خواهد شد. از این رو بازنمایی آماری در حوزه اعتیاد زنان می تواند کمک بزرگی در نشان دادن سیاست های انجام شده در این حوزه و نقاط اغفال آن داشته باشد. از سوی دیگر عدم تمرکز نهادی و تناقض های آماری مربوط به به این حوزه یکی از مهترین مشکلات عمده در بازنمایی آماری حوزه اعتیاد در ایران و به ویژه در زنان است. نبود آماری دقیق، قابل استناد و عدم شیوع شناسی آسیب شناسانه در این حوزه پژوهشگران را با مشکلات جدی روبرو کرده است.

   بر این اساس آخرین گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر تعداد معتادان مواد مخدر در کشور در شش سال گذشته دو برابر شده است و این امر نشان می دهد که شیوع گسترده اعتیاد در کشور نه تنها یک بحران بزرگ در سطح بهداشت عمومی و اجتماعی ، بلکه یک بحران مالی نیز است؛ چرا که دولت نیاز به بودجه بیشتری برای مقابله با شیوع و گسترش مواد مخدر و تعداد معتادان دارد. براساس گزارش دفتر مبارزه با جرم و مواد مخدر سازمان ملل در سال ۲۰۱۲، ایران چهارمین کشور وارد کننده مواد شبه افیون مانند شیشه در جهان است. همچنین ۷۴ درصد از کشفیات تریاک  و یک چهارم کشفیات هروئین در جهان در ایران اتفاق می‌افتد و این امر از موقعیت ژئوپلیتیک ایران و قرار گرفتن در مسیر ترافیک و ترانزیت مواد مخدر از افغانستان و پاکستان سرچشمه می گیرد.[۱]

  پژوهشگران حوزه اعتیاد، این پدیده را امری پیچیده و چند وجهی می دانند و این امر در خصوص اعتیاد زنان به مراتب پررنگ تر است. اعتیاد زنان تبعات مستقیم و غیرمستقیمی بر خانواده و جامعه تحمیل می کند که نیازمند برنامه ریزی ها و تدوین سیاست های پیشگیری است. امروزه به راحتی می توان از زنانه شدن حوزه  مصرف مواد مخدر سخن به میان آورد، منظور از زنانه شدن مصرف مواد مخدر در کشور هشدار در مورد افزایش آمار مصرف کنندگان مواد مخدر و کاهش سن مصرف مواد در زنان است، این امر در حالی که میانگین شیوع مصرف مواد در زنان در ایران از میانگین جهانی پایین تر است. اما حضور کم رنگ زنان در تدوین قوانین، سیاستگذاری و تحقیقات پژوهشی مربوط به حوزه مواد مخدر و اعتیاد زنان موجب شده است تا سایه مردان همچنان به دور از «رویکرد جنسیتی[۲]» تداوم داشته باشد. اگر سالیان سال در جامعه ایران طول کشید تا نگاه جرم انگارانه به فرد معتاد به نگاه بیمارگونه تغییر یابد؛ اکنون درباره زنان در ابتدای راه هستیم.

    نگاه جرم انگارانه در اعتیاد زنان و از سوی دیگر طرد شدگی و عدم پذیرش اعتیاد زنان موجب شده تا امروز نهادها و متولیان امر از تدوین سیاست های همزمان در کاهش اعتیاد زنان صحبت کنند. بر اساس آمار و اطلاعات رسمی نهادها و ارگان های متولی این امر در ایران، اکنون ۱۰ درصد جمعیت معتادان را زنان تشکیل می دهند. گفتنی است زنان طی دو سال مصرف به طور کامل به مواد وابسته می شوند و این اتفاق در مردان طی هشت سال روی می دهد. آمار ارائه شده از افزایش چشم گیر اعتیاد در زنان حکایت دارد؛ به طوری که در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال به ازای هر ۶٫۶ مرد ، یک زن معتاد و در گروه سنی ۳۰ تا ۴۴ سال به ازای هر ۱۵٫۷ مرد، یک زن و در گروه سنی ۴۵ تا ۶۴ سال، ۱۶٫۶ زن معتاد وجود دارد. بررسی تحلیلی «کتاب سال ۱۳۹۴» ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می دهد، تعداد زنان معتاد بین سال های ۸۶ تا ۹۲ ، ۷۳درصد افزایش داشته و تعداد زنانی که در اثر سوءمصرف جان خود را از دست داده اند نیز، ۱۵ درصد رشد داشته است. از سوی دیگر ما شاهد کاهش سن اعتیاد در زنان هستیم، به طوری که میانگین سن زنان معتاد در رده سنی ۲۰ تا ۳۶ سال است که اغلب آنها مواد مخدر تریاک، شیشه، الکل و کراک استفاده می کنند. بر این اساس می توان گفت ۴۹ درصد از زنان مصرف کننده مواد مخدر  و روان گردان ها زیر ۳۵ سال سن دارند. آمارها نشان می دهد، بی سوادی عامل گرایش زنان به اعتیاد نیست، زیرا تنها ۳ درصد از زنان مصرف کننده مواد را زنان بی سواد تشکیل می دهند. بیش از ۴۱ درصد از زنان معتاد دارای تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم، و ۱۷ درصد زنان مصرف کننده دارای تحصیلات مقطع لیسانس به بالا هستند[۳] .که این امر هشدار جدی برای برنامه ریزان و سیاستگذاران در جهت تدوین برنامه هایی با محور پیشگیری و آموزش زنان و کودکان در مدارس و خانواده ها است.

   نکته بسیار مهم در سال های اخیر در مورد اعتیاد زنان، تغییر الگوی مصرف در زنان مصرف کننده است. تحقیقات نشان می دهد، مردانی که به مواد مخدر روی می آورند، اول از سیگار، قلیان، حشیش و مواد مخدر سبک شروع می کنند و بعد به مصرف شیشه و کراک و مواد مخدر خطرناک می پردازند؛ اما این امر در زنان متفاوت است. شروع اعتیاد در زنان با ماده خطرناکی مثل شیشه و هرویین آغاز می شود. این نوع الگوی مصرف در زنان بسیار خطر ناک است. همچنین در اغلب موارد زنان مصرف مواد را در کنار شریک زندگی خود آغاز می کنند، در حال که مردان برای کسب لذت و خوش گذرانی در میان جمع دوستان هم جنس خود بیشتر به مصرف مواد مخدر گرایش دارند[۴]. نکته بسیار مهم  در تحلیل آمارها این است که درصــد بــالایی از زنــان مصرف کننده به مصرف شیشه، کراک،کراک و شیشه، شیشه و تریـاک ، شیشه و هـرویین روی آورده اند. بـه عبـارت دیگـر بـیش از نصـف زنـان مصرف کننده یعنی ۵۱ درصد زنان مصرف کننده از مواد جدید و ظاهراً خطرناک تری استفاده می کنند. در حالی که سهم زنان مصرف کنندگان از تریاک ومشتقات آن (شیره وهـرویین) پـایین تـراز سـهم آنـان از کـل مصرف کنندگان است. سهم زنان مصرف کننده از شیشـه ۱۲ درصد، کراک ۱۱درصد، کراک و شیشه ۱۶درصد و شیشه و تریاک ۱۱درصد بالاتر از سهم آنان از کل جمعیت مصرف کننده است. برعکس سهم مردان از کل مصرف کنندگان ۹۰/۵۰ درصد، از مصرف کنندگان مواد سنتی ۸۷/۹۲ درصـد و از مصـرف کننـدگان مـواد جدید (شیشه و کراک) ۲۷/۸۸ درصد است[۵]. این موضوع از گرایش زنـان ایـران بـه شـروع مصرف مواد با مواد صناعی و خطرنـاک جدیـد حکایـت مـی کنـد. تحقیقات ۱۵ سال اخیر نشان می دهد: میزان گرایش زنان به اعتیاد تقریبا دو برابر شده است و الگوی مصرف در زنان از مواد سنتی به مواد صنعتی و روان گردان و اخیراً شاهد تغییر الگوی مصرف به گل و حشیش  می باشیم، به گونه ای که مصرف گل و حشیش در سال های اخیر در میان دانشجویان دختر بسیار افزایش یافته است.

  تغییرات هویتی زنان و درک آنـان از خود اجتماعی و فردی و بازتعریف نقش های زنانه و دخترانه در نتیجه تحولات جامعه مدرن از دلایل اصلی تغییرات مداوم الگوی مصرف است. زنان ایرانـی نسـبت بـه گذشـته بیشتر در محیط های اجتماعی مدرن و در ارتباط با مردان هستند. بالا رفـتن تحصـیلات و اشتغال آنـان در کنـار دگرگـونیهـا و تحولات ارزشی جامعه ایرانی، بر حضور زنان در جامعه افزوده و گاه آنان را در برخـی رفتارهـا و اعمال به مردان نزدیک ساخته است. افزایش مصرف مواد مخدر در زنان را می توان بـا نگـاه تغییـرات هویت فرهنگی در قالب تغییر نقش های زنانه و دگرگونی ارزش های مردانه مسـلط و نیز در تغییر موقعیت و سبک زندگی زنان در جامعه فهم کرد. عـلاوه بـرفـراهم تـر شـدن فضــاها ومحــیط هــای تجربــه وتغییــردر اجتماعــات کوچــک و چنــدنفره دخترانــه ودر دسترس تر شدن مواد مخدر برای دختران، حضور زنان در دورهمی های مختلف کـه در آن مواد مصرف می شود، نیز عامل دیگری بر افزایش مصرف مواد نزد زنان است. یکـی دیگـر از عوامل مهم در اعتیاد زنان، اعتیاد شـوهران آنها اسـت کـه مستقیم یا غیرمستقیم بر مصرف مواد مخدر و آسیب های بعدی آن اثر می گذارد.

  بر اساس بازنمایی آماری بالا  و با توجه به آسیب های اجتماعی  و اقتصادی کلانی که اعتیاد زنان ایجاد می کند، لازم است حوزه اعتیاد زنان در ایران با موضوعات مطروحه زیر دقیق تر نگریسته شود .

• کتابچه مواد و زنان دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۸ با استفاده از رویکرد برابری جنسیتی، حوزه اعتیاد و مواد مخدر زنان را به طور ویژه مورد بررسی قرار داده است[۶]. نکته بسیار مهم این است که زنان به عنوان قربانیان اعتیاد به مواد مخدر و حتی قاچاق مواد مخدر شناخته می شوند. این امر هم به دلایل فیزیولوژیکی و هم بنا بر محدودیت های اقتصادی و اجتماعی است. باید تاکید کرد که حوزه اعتیاد زنان نیازمند سیاستگذاری هایی بر اساس اهمیت مسائل سنی و جنسی مربوط به حوزه مواد مخدر در زنان است. با کاهش سن اعتیاد در زنان و افزایش آمار مصرف کنندگان زن در ایران، موضوع ارائه خدمات درمانی و مراقبتی خاص زنان و برنامه های کاهش آسیب و پیشگیری بیش از همیشه ضرورت دارد.
• مراکز درمان و توانبخشی اعتیاد در ایران به نسبت زنان و مردان از تفاوت کمی و کیفی فاحشی برخوردار است. به طوری که حدود ۱۰۰ مرکز مرتبط با اعتیاد بانوان و ۱۲۰۰ مرکز مرتبط با اعتیاد آقایان در کشور وجور دارد.
• فقدان سیاستگذاری خوب در امر اعتیاد زنان؛ سیاستگذاری موثر باید دارای رویکرد بیان و حل مسئله باشد و بر اساس شواهد و اطلاعات صحیح و پایه کمی و کیفی و تجزیه و تحلیل جامع و دقیق پایه ریزی شود. به گونه ای که چالش ها و مخاطرات پیش آمده توجه داشته باشد، تغییرات را بپذیرد و از توانایی پیش بینی و ارائه برنامه برخوردار باشد. نکته بسیار مهم در حوزه تدوین قوانین و حتی سیاستگذاری حوزه مواد مخدر  و اعتیاد در ایران، نبود یک مدل منسجم با توجه به شرایط خاص اجتماعی، اقتصادی و مذهبی است. حتی می توان این نقص را در حوزه قانونگذاری مواد مخدر در ایران ببینیم. به نظر می رسد توجه ویژه هم در قانونگذاری و هم سیاستگذاری با تاکید بر رویکرد جنسیتی و در نظر گرفتن تفاوت های جنسی مردان و زنان هم به لحاظ فیزیولوژیکی و هم روان شناختی به خصوص در حوزه پیشگیری و درمان اعتیاد می تواند راهگشا باشد.

[۱] UNODC, World Drug Report 2013 (New York: United Nations, 2013).

[۲] Gender approach

[۳] بنگرید به: کتاب سال ۱۳۹۴ ستاد مبارزه با مواد مخدر

[۴]https://www.unodc.org/wdr2018/prelaunch/WDR18_Booklet_5_WOMEN.pdf

[۵] کتاب سال ۱۳۹۴ ستاد مبارزه با مواد مخدر

 

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است