کادراس موسسه کادراس
ایران در سده اخیر همواره با موضوع موادمخدر اعم از قاچاق، درگیری های نظامی، خرید و فروش، مصرف و… دست به گریبان است. در حوزه مصرف، به طور سنتی سوءمصرف تریاک در ایران شایع بوده است. آمارها نشان می دهد مصرف تریاک در بین افراد ۱۵ تا ۶۰ سال بسیار بالا است؛ به طوری که حدود ۲۰ درصد از افراد در این رده سنی تریاک مصرف کرده یا می کنند. این مصرف شامل مصارف آزمایشی، تفنّنی و یا وابستگی می شود. متأسفانه بیشترین میزان مصرف تریاک در این بازه سنی مربوط به ایران است. علاوه بر این مصرف هروئین و آمفتامین نیز در دهه اخیر با افزایش روبرو بوده است. به گزارش دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل، مصرف متامفتامین ۳ درصدی از مقدار ناچیز نزدیک به صفر در سال ۲۰۰۴ به مصرف ۳٫۵ درصدی در سال ۲۰۰۷ رسید. بی شک این مقدار در سال ۲۰۱۹ روند صعودی داشته است. با این حساب اگر به آمارهای تقریبی موجود در مورد تعداد معتادین کشور نظر کنیم در می یابیم در سال های اخیر افزایش قابل توجهی در تعداد معتادین کشور داشته ایم. برخی از آمارها حاکی از وجود نزدیک به ۳ میلیون نفر معتاد در پایان سال ۱۳۹۵ است؛ با احتساب رشد میزان مصرف می توان نتیجه گرفت این روند در سال‌های بعد نیز ادامه داشته است. اگر به این میزان، روند صعودی شیوع مصرف کانابیس در میان نوجوانان را اضافه کنیم طبیعتا این آمار افزایش یافته و وضعیت نگران کننده ای را برای کشور رقم خواهد زد.
این آمارها گواهی بر این مسئله است که کنترل موادمخدر موضوعی سهل و آسان نبوده و تکیه صرف بر سیاست های کاهش آسیب با رویکردهای پزشکی-درمانی و همچنین سیاستهای پلیسی-امنیتی در مبادی کشور اگرچه لازم است اما نمی تواند کافی و راهگشا باشد. در این مقال تلاش داریم با تشریح و بسط موضوع پیشگیری، این سیاست را بعنوان راهبردی کم هزینه تر، آسانتر و با بهره وری بیشتر معرفی نماییم.
سند جامع پیشگیری اولیه از اعتیاد که از سوی ستاد مبارزه با موادمخدر تدوین و منتشر شده است، پیشگیری از اعتیاد را به معنای پیشگیری اولیه از فرآیند منجر به اعتیاد شامل گرایش به مصرف، مصرف آزمایشی، مصرف کارگاهی، سوءمصرف و وابستگی می داند. این سند با برگرفتن سطوح بندی رایج در دنیا، پیشگیری را به سطح همگانی (Universal)، انتخابی (Selective) و موردی (Indicated) تقسیم می کند. پیشگیری همگانی به معنای جلوگیری از ابتلا به بیماری اعتیاد از طریق افزایش سطح آگاهی افراد از عوارض جسمانی، روانی، اجتماعی و درمان بیماری های جسمانی یا روانی است که می توانند عاملی برای گرایش به مصرف موادمخدر باشند. همچنین این پیشگیری به بهبود روابط خانوادگی و مقابله با فقر و تبعیض و نابرابری در جامعه اشاره دارد. پیشگیری انتخابی ناظر به جامعه هدف کوچکتری است که در معرض خطر هستند مانند نوجوانانی که در گروه های همسالان پرخطر قرار می گیرند. پیشگیری موردی نیز مربوط به افراد مشخصی است که شروع به مصرف مواد کرده اند اما هنوز به مرحله وابستگی نرسیده اند. این سطوح سه گانه در بسیاری از برنامه ها و متون پیشگیری در دنیا آورده شده و قابل قبول و مطلوب است؛ لکن در مورد ایران توجه به نکات ذیل حائز اهمیت است:
لزوم توجه به برنامه عملی و مکانیسم مشخص
بسیاری از اقوال و متون در باب پیشگیری در ایران به نکات قابل توجه و مطلوبی اشاره دارند اما مکانیسم عملی-حقوقی آن و کارگزار متناسب آن مشخص نیست. به عبارت دیگر در باب لزوم توجه به پیشگیری بعنوان موثرترین و شناخته شده ترین راهبرد کنترل و کاهش مصرف مواد بسیار سخن رفته و از تأملات نظری با تِم روانشناسی، جامعه شناسی و دیگر زیررشته های علوم انسانی به کرّات سخن به میان آمده است اما در عرصه عملیاتی شاخص ها و چگونگی مکانیسم اجرایی آن چندان از وضوح برخوردار نیست. بعنوان مثال یکی از شاخص های مهم در امر پیشگیری توجه به رده های سنی، جنسیتی، شغلی و… مصرف کنندگان مواد است که توجه چندانی به آن نشده است. نمی توان بدون در نظر گرفتن تفاوت جایگاه ها و نقش ها و سن فرد مصرف کننده برای آن برنامه مشخص پیشگیری را تدوین نمود. البته در پیشگیری همگانی شاخص بندی دقیق به نسبت پیشگیری های نوع دوم و سوم مطرح نیست چراکه همچنان که از نامش پیدا است پیشگیری اولیه آماده سازی و لزوم توجه دادن به جامعه در مورد اعتیاد و مصائب آن است.
لزوم گزینش راهبرد عینی و مشخص
مسئله مهم دیگر که در مورد ایران و وضعیت آن نباید مورد غفلت واقع شود لزوم گزینش هدفمند یک نوع از سیاست پیشگیری به فراخور وضعیت کشور است. همچنانکه از نظر گذاراندیم باتوجه به آمارهای نگران کننده در مورد میزان مصرف مواد در کشور مقتضی است هرچه سریع تر برای این مسئله چاره جویی نمود. پیشگیری نباید بعنوان یک مفهوم و سیاست کلی و بدون ملحوظ دانستن راهبرد عینی و عملیِ مشخص تنها در اقوال و اسناد بالادستی و به شکل انتزاعی نام برده شود. امروز بیش از پیش به مشخص نمودن نهاد متولّی پیشگیری در کشور، شناخت صحیح و علمی از وضعیت اعتیاد و دسترسی آسان به آمارها و اطلاعات در درجه اول و اتخاذ تصمیم و سهل نمودن فرآیند سیاستگذاری در درجه دوم نیازمندیم. تأکید بر گزینش یک سیاست عینی و عملی درمیان انواع سیاستهای پیشگیری بسیار حائز اهمیت است. بعنوان مثال به نظر می رسد باتوجه به وضعیت نه چندان مطلوب مصرف مواد در کشور، امروز اتخاذ سیاست پیشگیریِ همگانی (سطح اول) از جامعیت مطلوبی برخوردار نیست؛ لذا باید سیاستها را به پیشگیریِ انتخابی (سطح دوم) با شفاف و دقیق نمودن رده های سنی در معرض خطر سوق داد. امروز بر کسی پوشیده نیست که سن مصرف مواد در دهه اخیر به سنین کمتری رسیده و در رده های سنی ۱۲ تا ۱۸ سال، گروه های همسال پرخطر افزایش یافته است. از اینرو سیاست انتخابیِ پیشگیری باید در دستور کار نهاد های مجری قانون و متولّیان امر قرار گیرد.
درک صحیح از دانش پیشگیری و مسئله اجتماعی
باید توجه داشت که پیشگیری بعنوان یک دانش با مسائل اجتماعی گره می خورد. به عبارت دیگر زمانی می توان راهبرد و سیاست دقیقی را تدوین و عملیاتی کرد که پیش از آن درک درستی از مسائل اجتماعی داشت. بنابراین در اینجا شناخت صحیح مسائل اجتماعیِ اعتیاد پیش شرط تدوین راهبرد پیشگیری است. برخی از پژوهشگران در شناخت مسئله اجتماعی چهار ویژگی را دارای اهمیت فراوان می دانند: شیوع، میزان وقوع، گستردگی و شدت. با احتساب این عوامل باید درک درستی از مسائل داشت و به این پرسش ها پاسخ داد: آیا افکارعمومی از وقوع، شیوع، گستردگی و شدت اعتیاد در جامعه رضایت دارد؟ آیا اعتیاد را ضد ارزش ها و هنجارها تلقی می کند یا تاحدودی مصرف مواد را به لحاظ ارزشی و هنجاری پذیرفته است؟ آیا ما با پدیده متعارف شدگیِ مصرف مواجهیم یا خیر؟ پاسخ به این پرسش ها نیازمند طرح ها و پیمایش های علمی و دقیق در محدوده ملی است. درواقع پاسخ دقیق به پرسش های فوق ما را یک گام به طرح موضوع پیشگیری نزدیک می کند. به عبارت دقیق تر با شناخت صحیح مسائل اجتماعی و پاسخ های روشن به پرسش های فوق است که می توان میان سیاستهای گوناگون و متکثرِ پیشگیری دست به انتخاب زد. عدم شناخت صحیح و درک درست از مسائل اجتماعی لاجرم به عدم دستیابی به دانش پیشگیری درمیان سیاستگذاران و متولّیان کنترل اعتیاد می انجامد. به همین دلیل است که بعضا با تعاریف کلی، انتزاعی و غیرقابل عملیاتی از مفهوم پیشگیری روبرو می شویم. به نظر می رسد با درنظر گرفتن عوامل فوق و حصول به تعاریف دقیق، عملیاتی و اجماع نخبگان علمی و عملی حوزه اعتیاد به موادمخدر بتوان بیش از پیش به تسکین آلام اعتیاد در کشور کمک کرد.
برای مطالعه ویژه‌نامه هفته مبارزه با مواد مخدر کلیک کنید…
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
