ضرورت پیشگیری اولیه از اعتیاد در ایران

همزمان با ایام محرم و سوگواری حسینی موسسه هم‌اندیشی جهانی راه برتر گفتگوی ویژه‌ای را با دکتر «حمید رضا صرّامی»، مدرس دانشگاه و مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر و دبیر هیات اندیشه ورز این ستاد برگزار کرد. محور برگزاری این گفتگو بررسی روند پیشگیری اولیه از اعتیاد در کشور ایران بوده است. صرّامی در آغاز ضمن اشاره به واقعه کربلا و درس‌های روز عاشورای حسینی برای جامعه امروز تصریح کرد: «وقتی به ۱۴ قرن پیش و قبل از قیام عاشورا باز می‌گردیم، متوجه می‌شویم که حضرت ابا عبدالله (ع) خیلی خوب منکر زمانه خود را معرفی و برای مقابله با این منکر حماسه‌ای عظیم رقم زد. این امر نشان می‌دهد شناسایی منکر زمان و بررسی راههای مقابله با آن بسیار مهم است. اما سوال مهم این است که منکرات امروز کشور ما چیست؟ معتقدم منکرات زمانه باید برای مردم خوب تببین شوند، چرا که اولین قدم در رفع منکر، شناخت و کسب دانش کافی نسبت به آن است. یکی از منکرات امروز کشور ما موضوع اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان‌ها است. اگر این منکر، خوب به مردم شناسانده شود و راههای پیشگیری از آن تبیین شود و مردم نسبت به ایفای نقش و مسئولیت اجتماعی خود در این حوزه به آگاهی نسبی برسند، می‌توانیم بگوییم تحولی مهم در این عرصه شکل خواهد گرفت.»

مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش دبیرخانه ستاد افزود: پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و تلقی مواد مخدر به عنوان یک منکرجدی که سبب بروز خسارت‌های بی شمار در ابعاد فردی، خانوادگی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گردیده و به عنوان یک تهدید استراتژیک، چند وجهی، چند سببی و سیستماتیک، تاثیرات نامطلوبی را در جامعه گذاشته است، لذا طی بیش از چهار دهه مبارزه سخت افزاری در حوزه مبارزه با عرضه اقدامات وسیعی انجام شده است. گواه این امر کشف بیش از ۱۲ هزار تن انواع مواد مخدر و روان گردان، انهدام بیش از ۵۲ هزار باند و گروه از قاچاقچیان مواد مخدر، توقیف بیش از ۲۱۴ هزار وسائط نقلیه، تقدیم بیش از ۳۸۰۰ شهید و بیش از ۱۲ هزار جانباز ، صدها میلیارد تومان هزینه در مقیاس دو هزار کیلومتر برای اشراف بر مرزهای کشور می باشد. با وجود این اقدامات سوال اساسی این است که با این اقدامات سخت افزاری آیا در مقابله با مواد مخدر موفق بوده‌ایم؟ جواب این است که در امر مباره با عرضه مواد، نظام جمهوری اسلامی ایران کارنامه درخشانی در عرصه بین المللی دارد و بدون شک اگر این حجم مبارزه صورت نمی گرفت سیل ویرانگر مواد مخدر، مواد توهم زا، مواد محرک، داروهای مخدر و محرک، موجبات نابودی نسل نوجوان و جوان کشور را رقم می زد. البته نباید فراموش نمود که سیستم داینامیک مواد مخدر با سردمداری آمریکائیها ضمن افزایش میزان تولید تریاک در کشور همسایه یعنی افغانستان طی چهار دهه گذشته، همواره سعی نموده با کسب سود حرام از طریق قاچاق مواد مخدر، از پیشرفت و توسعه کشور از طریق آلوده نمودن طبقه فعال جامعه جلوگیری نماید.

صرامی یادآور شد: بال دیگر امر مبارزه، سرمایه گذاری در حوزه کاهش تقاضا و پیشگیری است. زیرا تا زمانی که تقاضا برای مصرف مواد وجود دارد، کنترل عرضه به تنهایی اقدامی ناموثر خواهد بود. این رویکرد در
دهه های گذشته تا حدودی مورد غفلت واقع شده که تبعات نامناسبی را در بر داشته است.

رویکردهای نوین و مدل های موثر پیشگیری از اعتیاد

صرّامی با اشاره به آسیب‌شناسی سیاست‌ها و برنامه ها، مدیریت و ساختار، اجرا و خدمات صورت پذیرفته در عرصه مبارزه با مواد مخدر تصریح کرد: در برنامه های اول، دوم و سوم توسعه کشور از موضوع پیشگیری اولیه از اعتیاد کاملاً غفلت شده ضمن آنکه در برنامه چهارم توسعه علیرغم تصریح ماده ۹۷ ، لیکن شاهد
کاستی هایی در نرخ تحت پوشش افراد سالم و در معرض خطر زیر چتر برنامه های پیشگیری اولیه از اعتیاد بوده ایم. در قانون برنامه پنجم و ششم توسعه کشور نیز کاستی ها بعضاً استمرار داشته است. به عبارتی در دهه های گذشته غلبه استراتژی کاهش عرضه بر کاهش تقاضا، سبب غفلت از رویکرد پیشگیری اولیه از اعتیاد را در بر داشته است. این غفلت سبب گردیده که شیوع مصرف مواد در نوجوانان متوسطه دوم و هنرستان ها در دهه هشتاد از نیم درصد به دو و یک دهم درصد در دهه نود افزایش یابد . در گروه جوانان دانشجو نیز شیوع مصرف مواد از یک درصد به چهار و هفت دهم درصد و در گروه کارگران از پنج درصد به بیست و دو درصد در مقاطع زمانی مزبور افزایش یافته، ضمن آنکه متاسفانه میل به مصرف مواد و شاخص نگرش مردم به مواد در دهه ۹۰ تا حدودی افزایش نسبی داشته است. از سوی دیگر به دلیل ضعف ایجاد حساسیت، عدم شناخت و دانش کافی والدین، پنجاه و پنج درصد از آنان بعد از پنج سال از اعتیاد فرزند خود آگاه شده اند. صرامی افزود: با وجود بیش از پنجاه دستگاه فرهنگی در کشور و با لحاظ جنس انقلاب اسلامی که مبتنی بر فرهنگ بوده، دستگاه های فرهنگی کشور و مراکز علمی، در دهه های گذشته مداخلات موثر و مستمر در کانون های هدف برای توانمند سازی و ارتقاء افزایی لایه های مختلف جامعه ننموده اند که خسارتهای بعدی را متوجه گروه های مختلف نموده است. البته نقش خرده نظام های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و همچنین نقش تعیین کننده های اجتماعی و ضعف بهره گیری از جامعه مدنی و تهاجم اجتماعی و فرهنگی دشمنان در گرایش افراد به مصرف مواد، نباید نادیده گرفته شود.

صرامی افزود: هدف پیشگیری اولیه از اعتیاد، کاهش نرخ بروز مصرف مواد از طریق تقویت عوامل محافظت کننده و کاهش عوامل خطرزا بوده، به گونه ای که با اجرای برنامه های طبقه بندی شده نوین در عرصه پیشگیری شامل برنامه همگانی برای کل جمعیت سالم و برنامه های انتخابی و موردی برای گروه های در معرض خطر مصرف مواد در کانون ها و موقعیت های مختلف مانند خانواده، مدرسه، دانشگاه، محلات و محیط های کاری، با نگاه همه جانبه نگر می بایست مداخلات موثر انجام پذیرد.

صرامی گفت: بر اساس استاندارد های بین المللی پیشگیری از مصرف مواد در سال ۲۰۱۵ که با همت دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در کشور اتریش به تصویب رسید و اینجانب نیز در نشست های تخصصی حضور موثر داشتم، به تمامی کشورها تاکید شد در محیط های هدف، مداخلات موثر صورت گیرد. از جمله محیط های هدف، خانواده بوده که به عنوان اولین بستر در مداخلات پیشگیرانه محسوب شده و بر آموزش مهارت های فرزند پروری والدین برای دوران کودکی اولیه ، کودکی میانی و نوجوانی اولیه تاکید شده است که نتایج مداخلات در جایگاه بسیار خوب ارزیابی شده است زیرا فرزندان بیش از ۴۳۰۰ ساعت در سال در منزل بوده و مداخلات موثر برای توانمند سازی آنان سبب خواهد شد فرزندان از مهارت های کافی و مدل زندگی سالم برخوردار شوند. به عبارت دیگر می بایست در سبد کالای خانواده ایرانی، موضوع آموزش مهارت های فرزند پروری برای کمک کردن به والدین برای ایجاد یک رابطه مثبت و مراقبانه نسبت به فرندان، آماده کردن یک محیط امن و سازنده در فضای منزل، استفاده از انضباط قاطعانه، داشتن انتظارات واقع بینانه و …  به طور جدی مورد توجه واقع شود و والدین از اینکه فضای خانه را به پانسیون تبدیل کرده و صرفاً به تهیه خوراک، پوشاک و محل خواب بچه ها بیاندیشند خارج شده و باور کنند که می بایست به تربیت فرزندانی مبادرت نمایند که توان کنترل خود را در زمان مواجهه با رنگین کمانی از رفتارهای پرخطر نظیر انواع مواد، مشروبات الکلی، روابط سوء اخلاقی و دهها مشکلات روانی و اختلاف خلقی داشته باشند. البته هر گونه  مداخله آموزشی و تهیه بسته های آموزشی برای والدین اعم از خانواده سالم و در معرض خطر، می بایست متناسب با فرهنگ بومی و نیاز سنجی آنان و به صورت مستمر و در ایام رشد فرزندان صورت پذیرد تا از اثر بخشی لازم برخوردار شود.

صرامی یادآور شد در خصوص خانواده‌های در معرض خطر اعتیاد مانند خانواده‌های زندانیان، معتادین، حاشیه‌نشین‌ها و ..  ضرورت دارد برنامه جامع و دقیقی در حوزه پیشگیری از اعتیاد و حمایت کافی از آنان در ابعاد مختلف تدوین و اجرا شود. بدیهی است حوزه های فرهنگی در مقیاس کشوری از فرزندان خانواده‌های در معرض خطر اعتیاد بعضاً غافل شده و خوراک فکری مناسب نیز برای آنها طراحی نشده است. بر این اساس زمانی که آنان وارد دوره نوجوانی و ارتباط با همسالان  و دوستان خود می‌شوند آن دست از آنان که از تاب آوری کافی برخوردار نبوده و دچار انحراف شده اند، لذا رفتار آنها بر دیگر همسالانشان تاثیر خواهد گذاشت، در نتیجه در بلند مدت با توسعه آسیب‌های اجتماعی روبرو خواهیم شد. صرامی افزود عدم پرداختن به مهارت های فرزند پروری و زیر چتر قرار نگرفتن ۲۱ میلیون خانوار در کشور در دهه های گذشته سبب شده است که والدین مدل مناسبی برای تربیت فرزندان نداشته باشند. بر اساس نتایج تحقیق انجام شده، ۵۸ درصد والدین دانش آموزان دوره متوسطه شهر تهران دارای سبک فرزند پروری سهل گیرانه و سخت گیرانه بوده که خروجی این دسته از خانواده ها، فرزندانی دارای افسردگی ، پرخاشگری ، اضطراب و روان پریشی است.

ایشان گفت دومین بستر برای مداخلات موثر در عرصه پیشگیری از اعتیاد، محیط های آموزشی یعنی مدارس و دانشگاهها می باشند. با توجه به نظریه های شناختی، یاد گیری اجتماعی، تعلق اجتماعی، گروه همسالان، مدل رشد اجتماعی، مدل بوم شناسی اجتماعی، مدل استرس اجتماعی و همچنین اصول و
داده های علمی از جمله نتایج پژوهش های همه گیر شناسی و سبب شناسی در زمینه عوامل خطر و محافظ در نوجوانان و جوانان، مدارس مناسب ترین مکان برای اجرای برنامه های پیشگیری از رفتار های پرخطر می باشند. زیرا در سطح کشور با بیش از صد و ده هزار واحد آموزشی با بیش از چهارده میلیون نفر دانش آموز، یک میلیون کادر آموزشی و اداری در مدارس و وجود بیش از بیست میلیون نفر والدین دانش آموزان مواجه هستیم که این جمعیت سی و پنج میلیون نفری در دسترس، قوی ترین سازمان اجتماعی و آموزشی برای انجام مداخلات موثر پیشگیری می باشند. بدون شک هر مدرسه می بایست با مشارکت معلمان، والدین و نمایندگانی از دانش آموزان، نسبت به تدوین سند پیشگیری اولیه از اعتیاد متناسب با شرایط بومی و ظرفیت های خود مبادرت نموده تا ضمن احساس مالکیت از سوی ارکان مدرسه در اجرای برنامه ها، شاهد تحقق و اجرایی شدن طرح یاریگران در سطح مدارس کشور باشیم. در این راستا بهره گیری از مدل mentoring ( رهجو و راهنما)، بهره گیری از ظرفیت هر معلم یک پیام آور پیشگیری، توجه به ارتقاء توانمندی و مهارت های خود مراقبتی فردی و اجتماعی دانش آموزان برای تغییر نگرش آنان نسبت به مواد، رشد هماهنگ تمامی جنبه های شناختی، عاطفی، مهارتی و رفتاری دانش آموزان برای توسعه فردی، تهیه کریکولوم آموزشی برای مدارس، آموزش مستمر والدین به منظور بهبود ارتباط و پیوندهای خانوادگی و ارتباط مستمرشان با مدارس و ارزشیابی مستمر برنامه‌ها به منظور سنجش میزان اثربخشی آنها، توجه به غربالگری دانش‌آموزان در معرض خطر و اجرای برنامه‌های پیشگیری انتخابی و موردی برای آنان و تقویت تشکل‌های دانش‌آموزی علیه رفتارهای پرخطر به خصوص اعتیاد، از جمله مواردی هستند که سبب ارتقاء برنامه‌های پیشگیری در مدارس خواهند شد. علاوه بر این در دانشگاه‌ها با توجه به حدود پنج میلیون نفر دانشجو، استمرار برنامه‌های پیشگیری بسیار موثر بوده و ضرورت دارد ضمن تقویت رویکردهای دانش محور، تقویت فعالیت‌های فوق برنامه، مشارکت تمامی اعضاء هیات علمی دانشگاه‌ها به منظور تقویت علم سازمان یافته برای مداخلات پیشگیری در محیط دانشگاه‌ها و خوابگاه‌ها، تقویت تشکل‌های دانشجویی ضد اعتیاد، توسعه و افزایش شعبه‌های مراکز مشاوره در دانشگاه‌ها و تقویت مشاوره‌های آن‌لاین و آف‌لاین، حوصله‌مندی و صبر و بردباری در اجرای برنامه‌ها و تشکیل کمیته راهبری در دانشگاه‌‌ها متشکل از نمایندگان معاونت‌های مختلف دانشگاهی و دانشجویان، به منظور تبین سیاست‌ها و نحوه مداخلات در عرصه پیشگیری، از اهمیت خاص در تحقق برنامه ها برخوردار است.

مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش دبیرخانه ستاد یادآور شد: سومین بستر برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد محیط‌های کاری صنعتی، اداری و نظامی است. متاسفانه وضعیت شیوع مصرف مواد در محیط‌های کارگری نگران کننده است و ضعف توجه به اینگونه محیط‌ها، می‌تواند زمینه ضربه‌پذیری به چرخه‌های اقتصادی و تولید کشور را فراهم نماید. زیرا مصرف مواد به عنوان عامل تهدید کننده سلامتی کارکنان در محیط کار، زمینه‌های سرقت و خسارت در محیط کار، کاهش و افت تولید، حوادث شغلی، کاهش بهره‌وری و بروز رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی و مخّرب در حین کار و افزایش هزینه‌های پنهان در محیط‌های تولیدی را در پی خواهد داشت. لذا تقویت برنامه‌های پیشگیری همگانی، انتخابی و موردی در محیط‌های کاری و استمرار آنها می‌تواند زمینه‌ساز اصلاح نگرش و باور نسبت به مصرف مواد گردد و از افزایش شیوع مصرف جلوگیری شود.

صرّامی در خصوص چهارمین بستر برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد گفت:  محله‌ها با بهره‌گیری از ظرفیت تشکل‌های مردمی و سازمان‌های مردم نهاد موجبات تقویت رویکرد اجتماعی شدن با ایفای نقش موثر توسط آحاد جامعه را علیه مصرف مواد در بر خواهد داشت به گونه‌ای که با تقویت رویکرد کنشگری اجتماعی در زمینه پیشگیری از اعتیاد، شاهد ارتقاء شاخص‌های سلامت اجتماعی نظیر انسجام و همبستگی اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شکوفایی اجتماعی، نشاط اجتماعی و رضایت از زندگی در محلات شهری و روستایی خواهیم بود. بدون شک تقویت علمی سازمان‌های مردم نهاد و انجام کار تخصصی پیشگیری در حوزه‌های مختلف خانواده، بانوان، نوجوانان و جوانان از سوی سازمان‌های مردم نهاد، سبب تقویت ایفای نقش مسئولیت اجتماعی و حضور شهروندانی پویا و گویا به جای منفعل و شنوا خواهد شد و بدین ترتیب شاهد مهار و کنترل مصرف مواد و اعتیاد خواهیم شد.

صرامی تأکید کرد: در کنار همه اقدامات بر شمرده، جریان سازی رسانه ای از سوی رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری با اولویت و بهره گیری از فضای مجازی برای چهل وشش میلیون نفر کاربر در عرصه پیشگیری از مصرف مواد بسیار مهم و کارساز بوده و متولیان ذیربط می بایست با رعایت سیاست های
رسانه ای، از بدآموزی های احتمالی جلوگیری نموده و با انجام عملیات روانی، نسبت به تغییر نگرش مصرف مواد و داروهای مخدر و روان گردان تلاش مستمر و مبتنی بر شواهد علمی نمایند.

دکتر صرامی مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش دبیرخانه ستاد درخصوص الزامات اجرایی شدن راهبرد پیشگیری اولیه از اعتیاد در کشور گفت: اینک که از سوی دبیرکل ستاد راهبرد پیشگیری به عنوان اولین اولویت امر مبارزه با مواد مخدر ابلاغ شده است، انتظار می رود از این فرصت بی بدیل نهایت استفاده صورت پذیرد. در این راستا تحقق برخی از شاخص ها ضرورت دارد که عبارتند از:

1. سند جامع پیشگیری اولیه از اعتیاد به عنوان نقشه راهبردی دستگاه های فرهنگی و پیشگیری و سند جامع اجتماعی شدن به عنوان نقشه راهبردی سازمان های مردم نهاد، در ستاد مبارزه با مواد مخدر تصویب و هر دو سند به دستگاه های ذیربط ابلاغ شده است. طبق سند پیشگیری مقرر بوده ظرف ۵ ساله (۱۳۹۵-۱۳۹۰) ۴۰ درصد از جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور تحت پوشش برنامه های استاندارد پیشگیری قرار گیرند. ارزیابی صورت پذیرفته حکایت از تحقق حدود ۱۵ درصد را داشته که ضرورت دارد دستگاه های فرهنگی و پیشگیری کشور نسبت به رفع عقب ماندگی و افزایش نرخ تحت پوشش در کانون های هدف گام های جدی و سریعتر بردارند.
2. برای اثربخشی برنامه های پیشگیری نیازمند افراد متخصص هستیم. در این عرصه با هماهنگی دانشگاه جامع علمی-کاربردی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه علوم انتظامی امین نسبت به تربیت نیروی انسانی متخصص در رشته اعتیاد در سال های اخیر اقدام لازم صورت پذیرفته است ولی تا رسیدن به وضع مطلوب برای انجام مداخلات موثر پیشگیری در جمعیت ۷۵ میلیون نفر سالم و در معرض خطر، فاصله زیادی داریم. انتظار می رود عموم دانشگاه ها و مراکز علمی نسبت به ایجاد رشته پیشگیری از اعتیاد و تربیت نیروی انسانی متخصص، گام های جدی تر را در برنامه هفتم توسعه بردارند.
3. با عنایت به تغییر ذائقه نسل و سیر تحولات فرهنگی و اجتماعی ، توجه به اصل نیاز سنجی مخاطب و بازاریابی اجتماعی در برنامه های پیشگیری بسیار مهم می باشد. اینکه چه بگوییم؟ توسط چه کسانی بگوییم؟ با چه ابزاری بگوییم؟ و در چه دوره زمانی به گوییم؟ رعایت این اصول سبب توان بخشی اجتماعی و فرهنگی آحاد جامعه در برابر آسیب های ناشی از اعتیاد ، ایفای نقش فاعلانه از سوی مردم و تقویت حساس سازی اجتماعی را در پی خواهد داشت که می تواند ضربه پذیری به استراتژی های سیستم اعتیاد را فراهم سازد.
4. رعایت شاخص های عمیق نگری (یعنی مبتنی نمودن اقدامات پیشگیری بر شواهد علمی و دوری از اعمال سلائق فردی و آزمون و خطا)، دقیق نگری (یعنی داشتن تصویر واقعی از کانون هدف با بهره گیری ازظرفیت مراکزعلمی ) ، نگرش سیستماتیک و جامع با هم افزایی اقدامات توسط دستگاههای فرهنگی و پیشگیری و سازمانهای مردم نهاد و جلوگیری از هرگونه تک نوازی و اقدامات جزیره ای و پراکنده و یک پارچه سازی فعالیت ها با رعایت اصل بومی ، تلاش مستمر و آرام برای تحقق برنامه های پیشگیری و ارزشیابی مستمر و بازبینی و ارتقاء مداوم برنامه ها، از جمله اصول مهم و کارساز در ارتقاء اثر بخشی برنامه های پیشگیری در کشور خواهد بود.
5. سرمایه گذاری و اختصاص اعتبارات لازم به امر پیشگیری و نظارت جدی بر روند هزینه کرد اعتبارات به گونه ای که یک دلار هزینه در پیشگیری سبب صرفه جویی ۱۸ دلار در عرصه های درمان اعتیاد و مقابله با عرضه مواد خواهد شد .
6. تدوام و استمرار در برنامه ریزی و اقدام به همراه پایش، از دیگر الزامات برای اثر بخشی برنامه های پیشگیری خواهد بود.
7. در کنار همه موضوعاتی که بیان نمودم، نقش خرده نظام های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی نیز می بایست به نحو مطلوب برای رفع معضلات فقر، بیکاری ، تورم ، کاهش وقایع استرس زا و
   اضطراب های اجتماعی ، رفع نگرانی از آینده فردی و خانوادگی و شغلی ، ارائه مدل و سبک زندگی سالم و …. مبادرت نمایند تا برنامه های فرهنگی و پیشگیری از اثر بخشی لازم برخوردار شوند.

بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است