کادراس موسسه کادراس
یکی از شش حوزه اصلی رفاه اجتماعی در سطح جهان، حوزه سلامت است. از این رو هر آنچه تهدیدی برای سلامت و رفاه اجتماعی انسان‌ها باشد مورد توجه قرار خواهد گرفت. سوء مصرف مواد و عوارض ناشی از آن تهدیدی جدی برای سلامت است و بر کمیت و کیفیت زندگی افراد تاثیر می‌گذارد؛ از سویی برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد همراه با برنامه‌های حوزه سلامت تدوین می‌شود. بنابراین سلامت به عنوان یکی از شاخصه‌های افزایش رفاه اجتماعی و کیفیت زندگی با رویکردهای اجتماع محور گره خورده است. رویکرد اجتماع‌محور در برخورد با معضلات و مشکلات اجتماعی مانند اعتیاد با مشارکت دادن مردم در برنامه‌ریزی‌ها از طراحی تا اجرا و ارزشیابی با استفاده از آموزش مهارت‌های زندگی، آگاه‌سازی، حمایت اجتماعی و غیره از بروز بسیاری از آسیب‌های اجتماعی که کیفیت زندگی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد، جلوگیری می‌کند.
هدف برنامه‌های اجتماع‌محور این است که فرایندهای خدماتی، رفاهی و ارتقایی و مسئولیت معطوف به آن را به افراد، خانواده‌ها، نهادهای مردمی و جامعه واگذار نماید تا با ایجاد ساختاری مناسب، مشکل اجتماعی، شناسایی و اولویت‌بندی شده و بر اساس آن برنامه‌ریزی گردد و سپس به اجرا، تداوم، ارزشیابی، اصلاح و ارتقاء برنامه پرداخته شود. در واقع اجتماع‌محوری رویکردی در پیشگیری است که در آن به نقش عوامل محیطی و اجتماعی در ارتقاء کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی مردم توجه می‌شود. در این رویکرد فرایند مداخله پیشگیرانه از تعیین مشکل تا اولویت‌بندی، طراحی مداخله، اجرای مداخله، ارزشیابی و اصلاح آن برای اجرای بعدی را اعضاء جامعه در کنار یک کارشناس و با کمک منابع دولتی و غیردولتی موجود در اجتماع انجام می‌دهند. به عبارتی کار در اجتماع فرایند یاری رساندن به مردم است تا بتوانند با بر عهده گرفتن فعالیت‌های جمعی وضعیت اجتماع خود را بهبود بخشند. با توجه به گستردگی معضل اعتیاد و پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن بر جامعه و اینکه دولت‌ها به تنهایی قادر به مقابله با این معضل نیستند، حضور و نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در این عرصه بیش از پیش احساس می‌شود.
اصطلاح سازمان‌های مردم نهاد به اشکال مختلف در سراسر جهان استفاده می‌شود، در واقع این سازمان‌ها مستقیماً بخشی از دولت محسوب نمی‌شوند اما نقش مهمی به عنوان واسطه بین تک‌تک مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کنند. از این رو، سازمان‌های مردم‌نهاد چون از ارزش‌های مشترکی مانند فراگیری و عدم تبعیض، مشارکت، دسترسی به سازمان، پاسخگو بودن نسبت به گروه‌های آسیب‌پذیر و ایجاد حس مشترک در مردم برخوردار هستند، می‌توانند مداخلات مناسبی در جهت پیشگیری از این آسیب‌های اجتماعی در مراکز آموزشی داشته باشند.
مهمترین راهبردهای پیشگیری از اعتیاد عبارتند از:
- آگاه‌سازی افراد در مورد خطرات و مضرات مواد؛
- افزایش مهارت‌های زندگی مانند مهارت تصمیم‌گیری، حل مسئله و ارتباطات اجتماعی؛
- تقویت فعالیت‌های جایگزین برای ارضای نیازهای روانی اجتماعی نوجوانان و جوانان؛
- مشاوره و مداخله حین بحران به ویژه در بحران‌های مختلف زندگی؛
- ارتقاء فرهنگی و مذهبی؛
- تقویت قوانین مبارزه با مواد؛
- درمان معتادان برای پیشگیری از سرایت اعتیاد.
جهت اجرایی کردن راهبردهای ذکر شده دولت‌ها به تنهایی قادر به انجام تمام این راهبردها به منظور پیشگیری و کنترل اعتیاد نیستند، بلکه همراهی مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد امری ضروری است. این امر در حالی است که سازمان‌های مردم نهاد در این مسیر با چالش‌هایی روبرو هستند. برخی از این چالش‌ها عبارتند از: مشکلات مالی و کمبود منابع حمایتی، عدم همکاری برخی دولت‌ها به سبب فقدان روحیه مشارکت و عدم آشنایی با کارهای تیمی و مردمی، مراودات ضعیف برخی از سمن‌ها، تاکید بر رقابت به جای مشارکت، نیاز به رشد مشارکت و سرمایه اجتماعی، غیربومی بودن فعالیت برخی از سمن‌ها و عدم سازگاری با نیازهای بومی، تضاد دیدگاه‌ها در حوزه درمان و پیشگیری و …. . به طور خاص چالش‌های سازمان‌های مردم‌نهاد در پیشگیری از اعتیاد ناشی از سیاست‌های کلانی است که برخی از آنها عبارتند از: دشواری گردهم آمدن مردم در قالب تجمعات اجتماعی چه به دلایل فیزیکی مانند نبود امکانات سخت‌افزاری مانند نبود سالن اجتماعات محلی و چه به دلایل امنیتی، دشواری‌های اداری حمایت از رفتار مشارکت‌جویانه مانند کمک‌های مالی یا تشکیلاتی برای ثبت آنها، بی‌توجهی به تفکیک ساختارهای دولتی و غیردولتی محلی مانند شوراها و سازمان‌های اجتماع محور از نظر قواعد و اهداف، تسهیل شکل‌گیری ساختارهای محلی خدماتی به جای ایجاد ساختارهای محلی مشارکت‌جویانه.
با تقویت دیدگاه توانمندسازی مردم برای کنترل عوامل موثر بر سلامتی‌شان و به دنبال آن ورود این دیدگاه به حوزه اعتیاد و پیشگیری از آن در کنار تاکید بر نقش مشارکت مردم، رویکرد مبتنی بر اجتماعات کوچک (اجتماع‌محور) و متکی بر دانش روان‌شناسی سلامت، زیربنای برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد قرار گرفته است. هدف برنامه‌های اجتماع محور در حوزه اعتیاد این است که فرایندهای خدماتی، رفاهی و مسئولیت معطوف به آن را به افراد، خانواده‌ها، نهادهای مردمی و جامعه واگذار نماید تا با ایجاد ساختاری مناسب، مشکل اجتماع شناسایی، اولویت‌بندی و بر اساس آن برنامه‌ریزی شود و سپس اجرا، تداوم، ارزشیابی، اصلاح و ارتقاء برنامه پرداخته شود تا در نهایت این امر به افزایش مشارکت مردم در پیشگیری از اعتیاد منجر شود.
پیشگیری از اعتیاد در قالب برنامه‌های اجتماع‌محور از یک سو نیازمند نهادسازی، تقویت جامعه مدنی با مشارکت داوطلبانه، آگاهانه و فعال مردم و از سوی دیگر اعتماد بین حکومت و مردم است. همچنین در سازمان‌های مردم نهاد و اجتماع محور، همه افراد امکان مشارکت فعالانه دارند، در این معنا مشارکت یعنی سهیم شدن همه افراد جامعه و گروه‌ها در فعالیت‌ها و وجوه مختلف زندگی اجتماعی آن جامعه به صورت کاملاً داوطلبانه است. با مشارکت افراد با داشتن فرصت و حقوق مساوی برای بحث و تصمیم‌گیری درباره مسائل و مشکلات خود را متعلق به یک گروه می‌دانند و در مشارکت است که با مشارکت تمام افراد در تصمیم‌گیری از میزان تعارضات کاسته می‌شود.
