کادراس موسسه کادراس
با گسترش اعتیاد به انواع مواد، ظهور جرایم مرتبط با آن و قاچاق به شکل گسترده، جامعه جهانی و کشورهایی که به طور مستقیم درگیر هم مصرف و هم قاچاق آن بودند، به دنبال راه‌هایی برای مهار و کنترل آن از استراتژی‌ها و روشهای مختلفی بهره جسته‌اند. اولین و مهمترین رویکرد در این حوزه مقابله با عرضه و برخورد نظامی و انتظامی بوده، امری که بسیاری از کشورها به ویژه آنهایی که در مسیر ترانزیت مواد بودند، به کار برده و ادامه دارد. اما شیوع گسترده اعتیاد در سطح جهان و ظهور انواع مواد جدید نشان داد، کنترل اعتیاد و قاچاق آن نیاز به استراتژی متوازن دارد. استژاتژی که در کنار رویکرد مقابله با عرضه، به برنامه‌های کاهش تقاضا به همان اندازه و حتی بیشتر نیز توجه کند. به طور کلی دو رویکرد اساسی در برابر مواد اعتیادآور و به طور کلی مبارزه و کنترل با اعتیاد، یکی اقدامات «کاهش عرضه» است که متوقف ساختن تولید و توزیع غیرقانونی و قاچاق مواد را نشانه می‌گیرد و ماهیتی انتظامی و قضایی دارد؛ و دیگری رویکرد کاهش تقاضا است. بر اساس تعریف ارائه شده توسط سازمان ملل متحد، اقدامات کاهش تقاضا، تمامی عرصه‌ها از پیشگیری اولیه از مصرف مواد تا درمان مبتلایان به سوء مصرف مواد و نیز کاهش پیامدهای بهداشتی و اجتماعی ناشی از مصرف مواد را شامل می‌شود.[۱] بر اساس تحقیقات و تجربیات حاصل شده، رویکرد کاهش تقاضا، طبیعتی بهداشتی و فرهنگی دارد. و این دو رویکرد مکمل یکدیگرند. چرا که اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های کاهش تقاضا، تعداد متقاضیان مواد کاهش و به تدریج از سودآوری بازار کاسته می‌شود. همچنین با کاهش ابعاد مصرف، جرائم مرتبط کاهش و در نتیجه امکان تمرکز بیشتر بر فعالیتهای کاهش عرضه فراهم می‌شود.از سوی دیگر، اقدامات کاهش عرضه موجب کم شدن مواد در بازار شده، فشار حاصل بر مصرف‌کنندگان آنان را به سوی درمان سوق می‌دهد. نکته بسیار مهم این است که عدم دسترسی به مواد از مهمترین عوامل کمک‌کننده به پیشگیری اولیه است.
نتایج برخی بررسی‌ها با ملاحظه رویکرد کاهش تقاضا نشان می‌دهد، در بین کشورهای اروپایی میانگین سن شروع مصرف مواد طی سال‌های اخیر کاهش داشته است و اکثر مصرف‌کنندگان از سنین ۱۷-۱۶ سالگی مصرف خود را آغاز کرده‌اند. این امر نشان می‌دهد، آموزش و مهارت‌های زندگی به دانش‌آموزان در معرض خطر، موجب افزایش نگرش منفی آنان نسبت به مصرف انواع مواد، سیگار، الکل و.. خواهد شد. در واقع برنامه‌های کاهش تقاضا کلیه سطوح و حوزه‌های پیشگیری، از ناپسند نشان دادن مصرف اولیه تا کاهش عواقب منفی بهداشتی و اجتماعی سوء مصرف مواد را در برمی‌گیرد. این برنامه‌ها باید با سیاست‌های جامعه در خصوص ارتقاء مهارت‌های زندگی سالم، ترویج بهداشت، بهبود رفاه و تامین اجتماعی، آموزش مهارت‌های شغلی، ایجاد اشتغال و بهبود فعالیتهای اقتصادی، توسعه فعالیتهای ورزشی و.. تکمیل شوند تا بتوان به اثربخشی آنها در کاهش تقاضای مواد امیدوار بود. استراتژی کاهش تقاضا به شدت به مبانی فرهنگی و اجتماعی وابسته است و از این رو جلب مشارکت مردم و نهادهای مدنی در کاهش تقاضا از همیت بالایی برخوردار است. در برنامه‌های کاهش تقاضا تلاش می‌گردد تا شیوه‌های منفی و تهدیدآمیز سبک‌های زندگی گروه‌های مهم و در معرض آسیب مانند جوانان و زنان، شناسایی و به موازات آن هوشیاری عمومی در زمینه خطرات سوء مصرف مواد افزایش داده شود. به طور کلی برنامه‌های کاهش تقاضا باید دربرگیرنده تمامی جوانب پدیده مواد باشد و از منع اولین مصرف مواد تا کاهش پیامدهای سوء اجتماعی و بهداشتی اعتیاد، پیامدهای جانبی آن و بازگشت فرد به جامعه و خدمات آموزشی، درمانی و بازپروری را در برگیرد.
بیشتر تلاش‌ها در زمینه کاهش تقاضا در کشورهای صنعتی، یعنی کشورهای اروپای غربی، امریکا و استرالیا صورت گرفته است. سرمایه‌گذاری مربوط به برنامه‌های کاهش تقاضا از مطالعات، پیشگیری و درمان، برابر ۲۰ دلار به ازای هر نفر در ایالات متحده آمریکا بوده است که رقم بسیار بالایی است، از سوی دیگر این رقم یک سوم کل هزینه‌هایی است که در زمینه مبارزه با مواد در این کشور صورت می‌گیرد.
بنابراین آموزش و پیشبرد برنامه‌های پیشگیرانه می‌تواند نقش بسیار مهمی در کنترل اعتیاد داشته باشد. والدین و به طور کلی خانواده‌ها، نقش بسیار مهمی در این حوزه در بین جوانان و نوجوانان برعهده دارند. در اغلب کشورها والدین به ندرت برای این نقش مهم آموزش می‌بینند. این امر به‌ویژه زمانی مهم می‌شود که اغلب مطالعات به عمل آمده، تاثیر مثبت والدین و خانواده‌ها که از عوامل مهم تاثیرگذار بر سوء مصرف مواد وسایر رفتارهای خطرناک جوانان را نشان می‌دهد. بین خانواده و اعتیاد از طریق وجود شاخص‌هایی در خانواده رابطه وجود دارد. در خانواده‌های گسیخته، کم‌سواد و با والدین معتاد، اجتماعی شدن و جامعه‌پذیری به شکل کامل صورت نمی‌گیرد و نظم خانواده مختل می‌شود و کنترل اجتماعی چندان قوی نیست؛ بنابراین به افزایش اعتیاد منجر می‌شود.[۲] البته تجربه به خصوص در سال‌های اخیر در ایران نشان داده، اعتیاد می‌تواند در خانواده‌هایی به ظاهر سالم و بدون مشکل هم بروز کند و یا برعکس در برخی خانواده‌های آسیب‌زا، فرزندان با توجه به ویژگی‌های فردی و با تکیه‌گاه‌هایی غیر از خانواده به اعتیاد آلوده نشوند.
برنامه‌های پیشگیری از سوء مصرف مواد از طرف والدین لازم است در مراحل مختلف رشد کودکان به عمل آید:
- برنامه‌های آموزشی و حمایتی در زمان نگهداری از کودکان می‌تواندد در پیشگیری بسیار موثر باشند. حتی زمانی که برنامه‌های پیشگیری با هدف بهبود فعالیتهای والدین در آموزش و نگهداری فرزندان صورت می‌گیرند.
- برنامه‌های پیشگیری می‌توانند در طول دوران کودکی و نوجوانی با ارائه اطلاعات با روش صحیح به گونه‌ای که نتیجه معکوس نداشته باشد و دسترسی والدین به مشورت‌های لازم، موجب بهبود ارتباط آنها می‌شود.
- برنامه‌های پیشگیرانه بهتر است در سطح جوامع محلی و در طول سال انجام شوند تا به صورت بخشی از زندگی روزمره جامعه درآمده و به شکل یکباره و بدون تداوم انجام نگیرد. با توجه به پیچیدگی‌ها و ارتباط مشکلات مواد مخدر با سایر مشکلات اجتماعی، گنجاندن فعالیتهای پیشگیری از اعتیاد در برنامه‌هایی که برای سایر مشکلات اجتماعی طراحی شده‌اند نیز مناسب خواهد بود.
مدارس نیز در کنار خانواده‌ها یکی از ستون‌های امر پیشگیری به حساب می‌آیند. شروع مصرف مواد برای اغلب مصرف‌کنندگان به سال‌های مدرسه باز می‌گردد.به همین دلیل ضرورت دارد، این برنامه‌ها با تغییراتی در کلیه سطوح آموزشی طراحی شوند. با توجه به ضعف آموزشهای پیشگیرانه از اعتیاد در نظام آموزش کشور به نظر می‌رسد، وجود زیرساخت‌هایی برای انجام این امر ضروری است. این زیرساخت‌ها عبارتند از:
الف) تعهد سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان ارشد در امر آموزش کشور برای حمایت از برنامه‌ها؛
ب) تخصیص اعتبار و امکانات لازم؛
ج) همکاری ارگانها و نهادهای مرتبط؛
د) مشارکت سازمان‌های غیردولتی در امر پیشگیری از اعتیاد در مدارس؛
ه)پیش‌بینی فعالیتهای فوق برنامه برای تقویت برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد در مدارس؛
و)ایجاد فضای صمیمی و با نشاط با توجه به نیازهای عاطفی و روانی دانش آموزان؛
ی) جلب مشارکت والدین، افراد نیکوکار بازنشسته و سازمان‌ها و انجمن‌های غیردولتی در برنامه‌های جلب همکاری بین بخشی به ویژه رسانه‌های عمومی برای ارائه پیام‌های پیشگیری از اعتیاد در کشور.
[۱] UN Reference Group on the Prevention and Care of HIV/AIDS among Injecting
Drug Users (2003).
[۲] مدنی، سعید (۱۳۸۱): خانواده و اعتیاد، مجموعه مقالات اولین همایش آسیب‌های اجتماعی در ایران در حوزه اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، انجمن جامعه شناسی ایران.
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است.
