کادراس موسسه کادراس
یکی از فرآیندهای زیربنایی که مذهب از طریق آن نقش بازدارندگی خود را در کنترل و مهار آسیب‌های اجتماعی به ویژه اعتیاد ایفا می‌کند، استفاده از ظرفیت خودمهارگری است. خودمهارگری ویژگی کلیدی در انسان است که او را از سایر موجودات متمایز می‌کند؛ در واقع توانایی عالی انسان برای یک زندگی ارزشمند در چارچوب ظرفیت خودمهارگری نمایان می‌شود. در این معنا، خودمهارگری توانایی سازگاری و تغییر دادن خود متناسب با محیط است و نشان‌دهنده میزان توانایی فرد در اندیشیدن به پیامدهای رفتار خویش است. مثلاً فردی با خودمهارگری پایین، با وجود آنکه می‌داند احتمال ابتلاء به سرطان ریه در او زیاد است اما همچنان به سیگار کشیدن خود ادامه می‌دهد یا با اینکه می‌داند با زیاده‌روی در مصرف الکل مغزش آسیب می‌بیند اما همچنان ادامه می‌دهد.
پیشینه خودمهارگری به زمان فیلسوفان یونان برمی‌گردد و امروزه این مسئله نه فقط در روانشناسی که در اقتصاد، سیاست و فلسفه مورد توجه است. به اعتقاد روان‌شناسان، خودمهارگری در سطوح مختلف کاربرد دارد و امروزه بیشتر مشکلات شخصی و اجتماعی افراد، در نتیجه شکست در خودمهارگری بروز می‌کند. خودمهارگری در زبان روزمره «قدرت اراده» نامیده می‌شود. به عنوان مثال در سطح فردی، افراد با خودمهارگری مناسب، قادر به پیشرفت در تحصیل و کار خواهند بود؛ در سطح اجتماعی، خودمهارگری مناسب به افراد کمک می‌کند تا از تقلب، ارتکاب جرایم و رفتارهای اجتماعی نامناسب پرهیز نمایند. در اندیشه اسلامی خودمهارگری به معنای مهار خویشتن در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی است. این مسئله در قالب مفاهیمی مانند تقوا، عقل، صبر، حیا و عفت نمود یافته است.
خودمهارگری اسلامی از دو سطح تشکیل شده است، سطح اول شامل، «شناخت» و «بازدارندگی» است که از دو مفهوم عقل و تقوا به دست آمده و سطح دوم که از ارتباط مفاهیم سطح اول با دیگر مفاهیم دینی نمود یافته و دارای هفت مولفه خود نظارت‌گری، هدف شناسی، مولفه انگیزشی، مهار رفتاری، مهار شناختی، مهار هیجانی و مهار تداوم‌بخش. دو مفهوم عقل و تقوا در آموزه‌های اسلامی به عنوان نماد مهم خودمهارگری به شمار می‌روند؛ بر اساس آموزه‌های اسلامی در مفهوم عقل علاوه بر مفهوم شناختی، مفهوم بازدارندگی نیز پنهان است، چرا که تقویت عقل موجب بازداری از تمایلات نفسانی می‌شود. محور اساسی تقوا نیز در اندیشه اسلامی انگیزه الهی است. معانی مختلفی از تقوا وجود دارد که همه آنها متضمن مفهوم بازدارنگی است؛ در روایات اسلامی از یک سو، در تببین مفهوم تقوا سخن از اجتناب و ترس از گناه است و از سوی دیگر، اساس تقوا را «ورع» دانسته‌اند که معلوم می‌شود دوری از گناه باید همراه با یک انگیزه و رغبت انجام گیرد.
در تحقیقات متعدد انجام شده، میان مذهبی بودن و خودمهارگری ارتباط وثیقی وجود دارد. به طور نسبی از طریق خودمهارگری است که مذهب، ارتباط خود با سلامت، بهزیستی و رفتارهای اجتماعی را به دست می‌آورد. از این رو، خودمهارگری فرایند مهار و تنظیم مداوم و آگاهانه تمایلات نفس در سه حوزه افکار، هیجانات و رفتار، با هدف رسیدن به کمال الهی تعریف می‌شود در نتیجه، شناخت مذهبی به طور خودکار شکلی از خودمهارگری را در مقابل وسوسه‌ها فعال می‌کند. در پژوهشی که شولر انجام داده است به این نتیجه رسید که افرادی که در کلیساها مراسم دعا و نیایش انجام می‌دهند به طور معنادار کمتر از الکل و مواد مخدر مصرف می‌کنند، میزان افسردگی در آنها بسیار پایین است و می‌کوشند با مسائل و مشکلات زندگی به صورت مسئله‌مداری برخورد کنند.[۱]
باید گفت، در زمینه وابستگی به مصرف انواع مواد عوامل مختلفی مطرح است؛ برخی از عوامل حمایتی و برخی خطرآفرین هستند. اما یکی از عوامل حمایت کننده در پیشگیری از مصرف مواد مذهب است. دین به عنوان یکی از منابع اصلی ارزش‌ها و اخلاقیات افراد جامعه از طریق برقراری اموری مانند نظم اخلاقی فردی و اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در تهیه قوانین اجتماعی سوء مصرف مواد و بهبودی از آن داشته باشند؛ خودمهارگری در این شرایط از طریق رفتارهای بازدارنده که شامل جهت‌دهی تلاش‌ها و رفتارها به سمت خود وسوسه و همچنین از طریق رفتارهای آغازکننده که شامل جهت‌دهی رفتارها به سمت اهدافی که وسوسه آن را تهدید می‌کند، نقش خود را ایفا نماید. همچنین خودمهارگری بالا میان نوجوانان به عنوان یک عامل پیشگیری کننده بسیار قوی برای مصرف مشروبات الکلی، سیگار و سوء مصرف مواد معرفی شده است.
به نظر می‌رسد با افزایش مصرف انواع مواد در کشور نیاز به اجرای سیاست‌هایی با هدف پیشگیری از اعتیاد و درمان معتادان امری ضروری باشد، اما باید دانست موفقیت در این مسیر باید با شناسایی جنبه‌هایی از معنویت که نقش محافظتی در برابر مصرف مواد دارد همراه باشد. مذهب این ظرفیت وسیع را دارد تا با تقویت خودمهارگری در افراد و تحکیم بنیان خانواده با ارائه خدمات داوطلبانه، راهنمایی و مشاوره مذهبی و اجتماعی، فعالیت‌های اجتماعی مثبت و سایر خدمات معنوی از رفتارهای پرخطر و ناسالم در جامعه پیشگیری کند.
[۱] ناروئی، رحیم؛ علیمحمد صالحی و غلامرضا جندقی(۱۳۹۲٫ «اثربخشی یاد خدا بر خودمهارگری بر اساس منابع اسلامی». روانشناسی و دین، دوره ششم، ش ۲(پیاپی ۲۲ ): ۲۵-۱۹
