کادراس موسسه کادراس
عواملی مانند «تغییرات سریع اجتماعی و اقتصادی»، «دسترسی روزافزون و سریع به انواع مواد»، «گسترش تقاضا برای مواد»، «تغییرات مربوط به الگوهای مصرف»، «ظهور انواع مواد جدید و روان گردان» موجب نگرانی‌های جدی در خصوص مصرف انواع مواد در میان جوانان و زنان شده است. کشورهای متاثر از نتایج منفی مصرف مواد و قاچاق آن با چند مسئله مهم روبرو هستند؛ اول، مصرف و سوء مصرف مواد آثار منفی بسیاری بر سلامت روان و جسم افراد دارد؛ دوم، مواد باعث جرم، خشونت، فساد، نابودگر انسانیت و منابع طبیعی و اقتصادی است؛ سوم، مواد ایجادکننده زمینه تخریب افراد، خانواده‌ها و جوامع است و ساختارهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را دچار اختلال می‌کند.
از این رو در سال ۱۹۹۰ سازمان ملل متحد به دنبال گسترش اعتیاد و قاچاق مواد، ظهور انواع مواد جدید و گسترش جرم و جنایت اعلامیه ای تحت عنوان (اقدام جهانی) منتشر کرد که در آن از دولتها در دو سطح ملی و فراملی دعوت به انجام اقدام‌های ضروری برای کاهش تقاضای مواد شامل «پیشگیری، درمان و بازتوانی» کرد. در این اعلامیه از کشورها خواسته شد تا دو اقدام ضروری در این زمینه انجام دهند، اول، شناسایی علل افزایش تقاضا که اولویت اصلی دولتها در مبارزه با مصرف مواد است. دوم، اطلاعات مربوط به مصرف مواد مخدر باید به طور منظم رصد شود تا دولتها نسبت به تقویت برنامه‌های پیشگیرانه بهتر از قبل اقدام کنند.
مفهوم مبارزه با مواد و قاچاق آن در از دریچه‌های متفاوتی قابل بررسی است: اگر مبارزه را به عنوان کاهش عرضه در نظر بگیریم در آن صورت، عرضه یکی از مهمترین علت‌های اعتیاد به مواد است و شاخصی مهم برای در دسترس بودن آن به شمار می‌رود. بنابراین هرگونه اقدامی در این زمینه معطوف به مدیریت کشت و تولید مواد مخدر در درون مرزهای ملی یک کشور یا خرید و فروش مواد که نقش اصلی در عرضه به عهده شبکه‌های سازمان یافته قاچاقچیان مواد است که به صورت سازمان‌یافته عمل می‌کنند.
درمان مصرف‌کنندگان مواد یکی دیگر از عرصه‌های مبارزه در این حوزه به شمار می‌رود. درمان یکی از ضروری‌ترین اقدام‌ها در مبارزه با مواد است که بسته به نوع برنامه درمانی کشور، روش ها و امکانات و با توجه به تخصص و تجربه پزشک، تشخیص بالینی، نیاز بیمار و امکانات درمانی متفاوت است. درمان عمدتاً شامل دو بخش سم‌زدایی و پایدار سازی و دوم، پیشگیری از عود و توانبخشی است. در کنار درمان حفظ و صیانت آسیب‌دیدگان از مصرف مواد نوعی از تدابیر و برنامه‌های مربوط به حوزه مبارزه است که در آن با تقویت عنصر بازدارندگی در فرد آسیب‌دیده، مصونیت از مصرف دوباره مواد به‌وجود می‌آید. می‌توان رویکرد کاهش آسیب مانند طرح کاهش آسیب معتادان خیابانی با در اختیار گذاشتن سرنگ را در خصوص معتادان پرخطر اقدامی دیگر در کنترل مواد قلمداد کرد. تمامی رویکردها و تجربیات نشان داد مبارزه و کنترل اعتیاد علاوه بر اینکه باید دیگر حوزه را مورد نظر داشته باشد اما زمانی می‌توان نتایج ملموسی در این زمینه دریافت کرد که رویکردی اجتماعی و با مشارکت تمامی آحاد جامعه اتخاذ کرد؛ در این صورت مبارزه و کنترل اعتیاد از امری دولتی و حاکمیتی به امری اجتماعی تبدیل خواهد شد.
وجه اجتماعی اعتیاد
می‌توان یکی از مهمترین و اثرگذارترین عرصه‌های مبارزه با مواد را «پیشگیری» دانست. علت اولویت حوزه پیشگیری نسبت به بقیه حوزه‌ها بر اساس محاسبات هزینه و فایده است، اثر بخشی پیشگیری در قیاس با مقابله با عرضه و درمان در مطالعات و بررسی‌های صورت گرفته در سطح جهان به اثبات رسیده است. بر اساس مطالعات انجام شده، یک دلار هزینه در پیشگیری ۱۰ دلار فایده و سود فردی و اجتماعی به همراه دارد. ارزشیابی تجارب حاصله از به کارگیری رویکردهای متفاوت مبارزه با مواد با تاکید بر پیشگیری در سطح جهان نشان می‌دهد که تمرکز صرف بر یک یا چند مورد ترکیبی از آنها بطور التقاطی، قادر به ایجاد تغییرات معنادار در کاهش مصرف مواد نیست. در دو دهه اخیر رویکردی نسبتاً منسجم برای تامین سلامت اعضای جامعه به ویژه در حوزه آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد شکل گرفته است. بر این اساس که سلامت یا بیماری و ناراحتی اعضای جامعه به طور بنیادین «امری اجتماعی» محسوب می‌شود. بنابراین تغییر معنادار در مبارزه با مواد و تامین سلامتی اعضای جامعه از مسیر اجتماع می‌گذرد. شعار جهانی ۲۰۱۹ «سلامت برای عدالت، عدالت برای سلامت»[۱] نشان می‌دهد، یک فرد یا گروه برای دستیابی به سلامت فیزیکی، روانی و اجتماعی باید از یک سو توانایی ایجاد شرایط و کنترل بر ارتقای سلامتی خود را داشته و از سوی دیگر، دولتها با همکاری افراد یک جامعه و با کاهش نابرابری‌ها در حوزهای مختلف و افزایش عدالت شرایط زندگی سالم را فراهم کنند. بر این اساس پیش‌نیازهای سلامت و عدالت عبارتند از: صلح، کاهش نابرابری‌ها، توجه به تفاوت‌های جنسیتی، درآمد، عدالت اجتماعی و تساوی حقوقی، امنیت غذایی، محیط جغرافیایی است. تحقیق شعار جهانی ۲۰۱۹ ، نیازمند فعالیت‌هایی برای ارتقای سلامت اعضای جامعه از طریق کاهش تفاوت و اطمینان از ایجاد فرصت‌ها و منابع انسانی مساوی و برابر است تا تمام افراد بتوانند به حداکثر ظرفیت بهداشتی و سلامتی خود دست یابند.
امروزه از مفهوم مبارزه و کنترل برداشت دیگری غیر از پیشگیری نیست. آنچه در این نوشتار با عنوان کنترل و مبارزه با مواد به مثابه امری اجتماعی عنوان می‌شود، تاکید بر حوزه پیشگیری از اعتیاد و آسیب‌های مرتبط با آن در جامعه‌ای که مردم و کنشگران نقشی فعال و تعاملی بر عهده دارند. پیشگیری در این معنا عبارت است از: کنترل و نظارت اجتماعی بر اعضای جامعه پیش از ورود به مرحله وابستگی به مصرف مواد است. از این منظر مبارزه و کنترل مواد به اتخاذ سیاست‌های اجتماع محور و مشارکتی در قالب جنبش‌های اجتماعی با حضور مردم نیاز دارد.
در واقع مبارزه و کنترل مواد به مثابه امری اجتماعی، نوعی افزایش ظرفیت در اجتماع با تعامل همه مردم برای انجام امور پیشگیرانه وکاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن است. در برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی نقش اساسی در امر پیشگیری به از مصرف مواد به اجتماع واگذار شده است: « نقش اجتماع در جلوگیری از مصرف مواد باید مشارکتی باشد و تنها پاسخ به خدمات برنامه‌ریزی و طراحی شده توسط سازمان‌های بیرونی یا افراد نباشد. در واقع اجتماع باید مشارکت فعالی در تعیین نیازها، توسعه راه‌حل‌ها، اجرا و ارزشیابی مداخلات داشته باشد.[۲]
برنامه‌های پیشگیرانه با رویکرد اجتماعی در ایران طی سال‌های اخیر به ویژه در برنامه‌های دستگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی مطرح شده است. نخستین تجربیات عمدتاً در برنامه‌های «توسعه محلی» متمرکز بودند و و اولین مداخلات جدی اجتماع محور در در کشورمان در برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد صورت گرفت. در واقع روند رو‌ز افزون شیوع و بروز اعتیاد و عدم توفیق نسبی برنامه‌های تخصص محور موجب شد تا برنامه‌ریزی در زمینه پیشگیری از اعتیاد به سوی روش‌ها و رویکردهای جدید سوق یابند و در این مسیر برنامه‌های اجتماع محور مورد توجه قرار گرفته است. برنامه‌های اجتماع محور اکثراً دارای رویکردی مشارکت جویانه هستند؛ به این معنا که کوشش شود تا کنترل امور به مردم واگذار شود. با این حساب مردم در فرایند تحقیق، برنامه‌ریزی، تخصیص منابع، نحوه هزینه کردن و تشخیص اولویت‌های مبارزه با مصرف مواد به عنوان همکار تلقی و دارای دخالتی مستقیم در انجام امور هستند.
به کارگیری روش‌های مشارکت جویانه چند فایده مهم دارد: اول، افزایش آگاهی و درک شناخت در مورد کنشگران مهم و گروه‌های اصلی در سطح محلی؛ دوم، بسیج منابع و یاری رساندن به مردم برای شناخت و تشخیص محدودیت‌ها و تنگناها؛ سوم، تعیین اولویت و فعال شدن کلیه آحاد مردم. به نظر می‌رسد هرگونه پیشگیری و عملیات مبارزه با مصرف و قاچاق مواد به منظور مراقبت از آرامش و بهداشت جامعه مستلزم حرکت، گفتگو و مشارکت است. این امر مشارکت فعال شهروندان، رهبران و اعضای سازمان‌های دولتی و غیردولتی را نیازمند است[۳].
باید یادآوری کرد تحقق اهداف برنامه ششم توسعه کشور در خصوص اعتیاد و مواد، یعنی کاهش ۲۵ درصدی آمار معتادان کشور نیاز به شکل گیری الزامات و نگاه ویژه در این حوزه دارد که به اختصار در ادامه بدان خواهم پرداخت:
- لزوم درگیر شدن تمامی لایه‌ها و بخش‌های وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها در مبارزه با مصرف مواد و قاچاق آن در چارچوب یه مشارکت ملی در میان تمام لایه‌های اجتماعی.
- شفاف‌سازی در عرصه انتقال ضعف‌ها، عدم موفقیت‌ها، آمارها و ایجاد چرخه اطلاعات در عرصه اعتیاد و امر مبارزه.
- توانمندسازی و حمایت از نهادها و مراکز غیردولتی مردم نهاد و ایجاد کنش مشترک بین نهادهای مدنی و هم‌فکری و همکاری با نهادهای اجتماعی.
- فعال دشن دانشگاه‌ها و ایفای نقش مراکز علمی به خصوص متخصصان علوم اجتماعی و انسانی با تاکید بر تولید دانش بومی و ادبیات مختص امر مبارزه با مواد.
- ضرورت تغییر از سیاست‌های تجویزی دولتی به سیاست‌های مشارکتی و واگذاری تدریجی امور به مردم و مشارکت گسترده‌تر سازمان‌های مردمی در بخش‌های پیشگیری، درمان، کاهش آسیب و صیانت اجتماعی از معتادان بهبودیافته.
- لزوم شکل گیری دغدغه مستمر نسبت به اعتیاد به عنوان اولین اولویت آسیب‌های اجتماعی در کلیه بدنه حاکمیت و تلاش مستمر برای مهار و کنترل آن.
تجربه کشور کویت
کویت از جمله کشورهای سخت‌گیر نسبت به قاچاق مواد است. با این حال در سال‌های اخیر میزان معتادان این کشور رو به فزونی است. در این کشور قاچاق مواد مخدر جرمی وابسته به وزن و اندازه مواد قاچاق شده دارد و اگر فردی با مقداری بیش از حد معین مواد دستگیر شود، متهم به قاچاق می‌شود. اما افزایش شمار معتادان در سال‌های اخیر در این کشور باعث شده تا برخی اجتماعات در پیشگیری و درمان اعتیاد موفق‌تر از مراکز تخصصی و دولتی عمل کنند. گرایش به انواع مواد در کویت دلایل متعددی دارد که بی‌توجهی و نداشتن مهارت والدین مهمترین آن محسوب می‌شود. از همین رو آموزش و پیشگیری از اعتیاد از مدارس آغاز شده است.
کویت از جمله کشورهایی است که تلاش‌های وسیعی در زمینه آموزش پیشگیری از اعتیاد شروع کرده است. که اهداف این آموزش‌ها شامل موارد زیر است:
- ارایه آگاهی از انواع مواد
- آگاهی درباره رابطه سیگار با سلامتی
- آگاهی در خصوص پیامدهای مصرف انواع مواد
- آگاهی درباره مشکلات اجتماعی و روانی در شهرها و جوامع مختلف مانند مشکلات جوانان و خانواده‌ها
[۱]. Health for Justice, Justice for Health
[۲]. Botvin, G.J. (2000). Preventing drug abuse in schools: Social and Competence Enhancement Approaches Targeting Individual-Level Etiologic Factors. Addictive Behaviors, 25, 88-97
[۳] Rifkin, S. B. (2009). Lessons From Community Participation in Health Programmes: A Reviwe of the Post Alma-Ata Experience. International Health, 1, 31-36
برای مطالعه ویژه‌نامه هفته مبارزه با مواد مخدر کلیک کنید…
بازنشر این مطلب صرفاً با ذکر منبع «کادراس» بلامانع است
